Pédogósico A'"qchi' l,:1.',¡ r ," i ...!4- - "*t:Á: i. 1,- ,: tir ri. '-) r'.. i: J-- i" y Educoción Instituto de Lingüístico Guofemolo,2QO4 GRAMÁTICAPEDAGóctcn Q'eqchi' SergioCaz tJNIVERSIDAI) RAt'AhL LAN I)lVAIt Guatemala,2004 C o l e c c i ó n :E s t u d i o sG r a m a t i c a l e s ,N o . 2 3 S e r i e : Q ' e q c h i ' ,N o . 2 Directora de la Colección: Lucia Verdugo de L¡ma E d i t o r a :L u c i a V e r d u g o d e L i m a : ra. Ixkem,Nora C England C o o r d i n a d o r ad e l a l n v e s t i g a c i ó n D Autor: Martín Chacach C Sergio Caz Diseñadora de portada: Mayra Fong Diagramador: Erick González ( O I n s t i t u t o d e L i n g L r Í s l i c ay E d u c a c i ó n . U n i v e r s i d a d R a f a e l L a n d í v ¿ t r .G u a t e m a l a llcL lt¡rtt L i c r l l r .( i u i l l c n l l i t l r I l c t t c l l t l ' c r l l t \tiLtt tt't lt¡t (IL'tu'ntI Ilr.r:.lltillre('ltt tcllr \ t i r ' t ' tt t ' t l t t t , \ t t t t I t ' t t t i tt t I ' . I l o l u n t L r A l r i r r ¿ u l o .S . . 1 . Y i t t ' t n ' r I t ¡ t ' , \ t I t t t i t t i s tI t I i t t ¡ Artl. ('ut los II¡cttsslcr l ) i n ' t t t ¡ t t l t ' l t t l ) i n ' t t i t j t t t l t l t t l t ' . q r t t ri t ' t t t l i t t i t t ' t ¡ i l t t t i t t l ' . ( ' l r r ' l o s ( ' ¿ r b l r ¡r ' L i s .S . . 1 . . \ t ' t n ' I t t t ' i tt ( I c n c n t I I-ic. l.Lris I;slulrrtkr (]trlrrr l\4lrck INDICtr l n t r o c l L r c c i.r.i.l .r. . . . . . . . . . 0-5 CapítLrlo Alf¿rhcto (-t1 ('apítulo Sust¿urtivos r3 CapítLrlo P n r n o l n b r c.s. . . . . . . . . . . . . . . 25 Ciapítulo A rt ículos )() C'apítulo N ú nrclos ) -') ) .) C'upítLrlo ( ' u pí tu l o aa ('u¡rílulo ( ' u p í t ul o Ca¡rítulo ( ' l p í lu l o ! A t l rt ' l[ l i , ) \. . . . . . . . . . . . . . 77 C'l¡rítulo -r.l- | )cri vucirinrlc l'alubri.rs ti3 ('upítu lo LlrOl lrt'irin I03 ('upítulo Susl¿rlrI i r,'osIlc I¿rci olr¿r lcs y Prc¡-tosi c ior.tcs lll Capítulo ( ' o n . j u n c i o n c. .s. . . . . . . . . . l2-5 C i a p í t L r l o--l_ Su borclin¿rrklres t29 ('apítLrlo Presentnción La gr-itrníttic¿t dc un iclionlacs clcort junto clcre-r.:llas clLtcestrllcturancl hablay qLre pcrtttitenc¡ttclas personaslogrencomunicarseen filrrn¿rclaray orclenada.LInagramírtica pcdagtigicitcs la lirlnu cscrilu c¡Lrcpcrnritetransrnitiru otr¿rspersollasl¿rcstructuraclel iclionr¿r. cs clccir'.lu gnrrniiticapropiu clcl icliorna. I - i t g n t t r u i t i c ipt c r l u g r i u i c K u ' i c l r e c ' c o l l t i c n cp a r t cd c l a c s t r u c t u r ag r a l n a t i c ¿dr lc cstc ldiont¿telr unl lirnna rlctallada.sencill¿ry prírctica,y pretenclcdar inlirrrnacir'rn ¿tcLualizlcl¿t sobt'cclir,'crsos contenickls. [:st¿iclirrgicla¿rcstudi¿rntcs dc ltivcl rtrcdio,a tlc itliolnlts In¿ty¿rs y rr ir.rlcrcsurl¿rs crr conoccr K'ichcc'. cl ¡lrtllcsttrcs l)crson¿rs l t l c o l l t c l t i c l os c t l i v i d c c t t c u p í t u l o s c. o n c x ¡ r l i c l r c i o r r et cs r i r i c ¿ rrsl c c i r c l ¿t cr n l ¿ r , e-icrnplificitciottcs y c'icrcicios. Irl orulenclc los lcnr¿rsobcccclca un¿lsecucnci¿r ltigica c ¡ t t c x i s t cc t l t t ' cc l l o s . A l l ' in a l c l cu n t c r n ao s u h t c n l ¿src c n c L t c n t ruan a s c r i ed c e . j c r c i c i o s c ¡ t t c o t t t ¡ t l lel l c n t r ucl l t l c s l u ' r ' o l ltol c I o s n r i s r n o s F . . s l o sc . j c r c i c i olsc s c r v i r ¿ i lnr l c s t u c l i ¿ u l t c pltrltI'cfirrzltl'cltt¡trclttlizujc c¡Lrc ark¡uicnrclclcsturlioy uniilrsisrlc la partc tctiricaclelos c o t l l c t t i t l o s . S c t . c c o l u in e c l i rc ¡ u c ú s t o s s e c l ' c c l ú c n i n l ¡ l c c l i ¿ r t ¿ ltn) tl ct :d c s ¡ t u é sd c l a explicitcitirlclcl tcttt¿t.par¿rclr.rc sc ulc¿rncc cl ob.jctrvo.Si cstc nt¿rtcri¿rl por un cs us¿rclo t l t ¿ t c s t r o¡,L t c t l c r e s u l l t i r o l r n r p l r a rl a c x p l i c u c i t i n c l ¿ r c l a d .c p c r r d i e n c l d o e l g r a c l oc l e o collocilllicntotlc los alrurulossohrelos tcnt¿rs.Si los c.jcrciciosprcscnttrclos ¡"ll'c1'lltt-ltcitill I l o l ' t t c l ' a lsl u l ' i c i e n t e sp. L r c d ec l a b o r a ro t r o s . s e g ú n s u c r i t e r i o y l l c a p a c i c l a cdlc l o s esturliuntcs. Sc h¿tceénfirsisen lu cst¿urclarizacitin clela lirrnlr.r cscrita.dcbido ¿rla varicdaddc I o t ' l l l l t st l c I u r b l ¿ u ' c ¡ tct xc i s l e t tv l t l l r st r ¿ u l s l i r n n ¿ r c i o nc c¡ us cc l i r l i o r l ¿ r n i s r l t os r - r l ' rp' co r tlil'crsos fLtctol'cs.l-lt Ilccesiclacl cle crt:ar nLrevostérntinos. las conlr'accioncsen l¿rs ¡ l l t l l t b r l t sl t. l s ¡ t l ' é s t l u n ot sl c l c ¿ t s t c l l a nyo l o s ¡ ' l o c o so n o c x i s l c n t c sl n l . r t c r i ¿ r lccssc r i t o s . Ityttcllttt tt c¡ltecltditrcsitintcng¿r sLlsplrticuluricl¿rrlcs. Otro l¿rctrlr c¡ucinl'lrryccn la v¿rricclacl a I t i v c l o r u t lc s c l ¿ i r c ¿r rt c o g r Í if c a ( p l c o c l r p ¿ ul lo s h a b l a n t c s .l t l K ' i c h c c ' c s e l i c l i o l l t a lll¿ty¿t coll Itll.tyorlttilltct'oclc habl¿rntcs. Ios crr¿rlcs h¿rbil¿ur ell oclto cle¡xrrturnclltos clcl p a í s ( r , ú a s eI r t l p a l i n g l i í s t i c oc l e l i d i o n r ¿K r ' i c h e e ' ) . D e a l l í l ¿ rl t e c e s i c l adccl p r e s e n t a r c o l l t c l t i c l t ltsl L l ct o l n c l tc r ) c u e n t ¿ct s t o sr r s l ) e c t o s¿.rc l c c t o c l c l o g r a r - l r n ac o b c r t r r r 'n¿tri s I t l l l p l i l t .C ' o l tc l l o s c r . t y u d ltt¿ . u n h i ó n¿. lc o n s c r v i l r yc l c s a r r o l l ¿ r riccll i o n r ¿nrl i s n t oy l o u r a r así una colrrr.ulicr-rcitin ¿urrpliav cl'ic¿rz. L¿tItonrtalizacitinclela cscritur¿r clel iclio¡nasuponeun¿runifilrmiclaclpara toclas stts v'¿tri¿tlttcs o clialcctosv 1'ritt'it cllo clc[retcncrsc rrrrcon.jurrtorlc rc-{lasc¡uc ri.jarrla L' ya clLle en ella se necesidad. en parte.¿lest¿l prctenderesponder. misma.Estagramática c()lloccril la clefinicirintle l¿sregluscs ittt¡tol'l;.ttltc sugiercnfil¡¡as dc escritunr.P¿rr¿r colllofucntcsdc infirrrnacion fbndoel idionta. Paralograrpartede ello sc hantotttadt) las Tuun. el hahlacleanciantls. escritoscoutoel PoopolWuu.jy cl Xa.loo.i c¡tcLlmentos d i f ' e r e n t cvsa r i a l t t c sv l o s i t l i t l l t l i l :ci c r c ¿ l l l oasl K ' i c h c c ' . tl ctltllplctlts las litrntaslltítscoltsct't,llcltlrits sc han toln¿rclo l¿rcstaltd¿rriz¿rcirin I)¿rra de las palubras.cl orclcnu rirclcncsclc l¿tsInisllutsdcltlro clc la ol'ltcitill.ctc. Pol'cst¿t se rtr.ón.en ntuchoscasosla fornta escritaclil'icreclcla lirrnla tlral. Est¿testanclarizacitin c x t i c n i l ca l . , A c h i , ,c l e b i c l ao c ¡ u el i n g i i í s t i c u l n c n tccs u t l i l r , ¿ t t ' i a l ldl c l K ' i c l l c c ' . I l l s t : r c l ¡ - 1 9 ¡ l c ¡ t r¡li n g ú n l i n g i i i s t al o h ¿ r c c o r l o c i c lcoo n r oi t l i o n l ¿ctl i l L ' r c n t cl u. . l l l t l t llel t A c ¿ t t l c l l l i a colllo vrtl'ilttlttde las LenguasMayas de Guatentalasí lo tor-naconto tal. Sc le ctlnsider¿l por razoncs lingüísticasy tarnhiú'l)corrcspotlclclt ltts csltttlrzostlcl PtrchlrlMltya ¡ror clcc¡ttccolllo l)ttcbltlIttls s. Estantoscttltscictttcs cvitar las divisi¡ncs dc suscontr-uliclade y trabtrjitrlttspara estc f in. c¡contr¿ultoscn cl procesodc ruril'ic¿tcit'rn sitlo clctotlo cl de lls aLltor¿ts. Estagrarnírticarcprescntael trabaio.no sol¿unente ec¡uipode invcstigaciírnlingiiíslica"Oxl¿tjuu.i Keqi Maya'A.itz'iib''. l-rtscxpliclcittltcs t'iclllplos. ctttrc ltlclos.lttcgo sc llLll'cSlll'()ll tcnla l'ucnln rcd¿tctacl:ts gc¡cr¡les clc c¿rcla '. 'Icrlllitlatltl K'ichce propiasdcl idioln¿r c.jerciciosy explicacionesdc las caractel'ísticas y ctlttil'ro.I)tll'csllt iol.tcsltcccsltl'ilts cort'cee l¿rs l'cvisir)llcs sc hicicron cl brlrratl1¡r'. 1-rol'cl (ial'cíl razti¡ sc agraclccc¿rc¿rla uno clc los rnicnrbnrsclcl ctlttipo: a A,ipull'. l)¿tblo Ixrlatír (Tz'utLl.iiil): a Lolmay. PeclroOscar CiarcíaM¿itzar(Kac¡chikcl): a Waykan. s i c o l í r s( l ) o t l t l t t l ) . . f1 ¡ s ó( i 9 l t z ¿ r l 1B.c¡ ¡ i t 9 P ó r c z( P 9 c 1 9 ¡ r )¿, rl ) a l a ' s , . l o s óI i r a l t c i s c oS ¿ t l l t oN (Coordirlrtdora). y a lxkeem, Nora C. Irrtglartcl F i l t a l l l t c t l t c l. o s s i l l c c t r r sl t g r a c l c c i t l l i c t t t ol tsl a s i l l s t i t t l c i . l l c sy l l c l ' \ ( ) l l ¿ l(sl t l c Al l)rogt'atn¿t hicieronposiblela claboracirindc csteuratcri¿rl: []anlcl l)esal'rollolrltcgritl l ' i n ¿ u l c i ¿ u t l i c lol ttoo r s ¿ t d o .¿ t l( ' c t l t r o c l c p o r c l clelPuebloMaya. PIiOI)IPMA/tlRt,. l ¡ v c s t i g a c i 1 l nseR c g i o n a l c st l c M c s o a t n ú ' r i c(l(r' I R M A ) . p o l ' 1 t r o ¡ t t l t - c i o l l l t t ' totll'lilct i t l l yt por llt rcvisit'rtldc la gratttíttica:y ¿tCiLrisela varigs scrvicios. ul scñrlrI)icgo GLrarcha.j. A s c n s i oI - u c g c l n g r i c lL . I t s l r u c l lC ' . .p o r l ¿ tr c v i s i t i nd c l ¿ tr c t l ¿ t c c i t icl t t c ¿ t s t c l l l t t l o . S e c s p e r ah a c e r l l e g a ra l a C o n ' r u n i d a c[ ,li n g ü í s t i c aK ' i c h c c ' u l t r t r a t e r i arl r t i l y clc slt icliotlllt. valioso p¿tracl cstttditlclc la gratttiitic¿r scpticrttbl'cclc lc)93. I-a Antigua Guatclll¿tla. Capítulo o Alfabeto (lctras)quc rcprcsenlan los sonidosquecxistcltcn un lrl ¿rllirbcto cs cl corr-jurrttl dc sínrbolos por tncdio cxprcsan icliolna.[.aslctraspcrnritcnrcprcsclrtar cn lirrnracscritalo c¡uclaspcrsonas h a b l a y c n i d i o n r a s c s p c c i f i c o s . dcl C'adaidionlalcdaurlr,'alordctcrurinadoalaslctrasqucr-rtil por lo c¡ucunalnisrnalctnrpucclctcncrvalorcsdistintosdcpcnclicndo dcl icliolla. I r l i c l i o n t ¿Qr' c c l c h i 'r r l i l i z au n a l l i r t r c t o( ¡ l c c o n s t ¿drc J J l c t r a s , 2 3c o r r s o n a n t cys l 0 v o c a l c s : ' a . a a .b ' . c h . c h ' , c . c c . h . i , i i . . i .k , k ' , l , I n . n , o . o ( ) .p , q , q ' , r . s , t , t ' . l z . , t t '. u , u u . w , x , y , ( s a l t i l l o o c i c r r cg l o t a l ) . l . ¿ r s r " o c ¿ r l c s s c d i l ' i d c n c n d o s g n r l l o s , c o r l a s y [l .a¿r rgsacso. l l a s s c c s c l i b c n c o l l u l l ¿ l s o l a l c t r a ( a , e , i . o , u ) y s c p r o r r u n c i a rp. ro r n r c c l i oc l c u n g o l p c d c v o z . L a s v o c a l c sl a r g a ss c c s c r i b c nc o n d o s l c t r a s( a a , c c , i i , o o u u ) : t a n r b i ó ns c p r o n u n c i a t rp o r t n c t l i oc l cL r ng o l p c c l cv o z . p c r o c l s o n i d o c s l n ¿ i sp r o l o r r u u n d oq u c c l d e l a s c o r t a s . [ . , lh c c h o d c q u c c s t o ss o n i d t ) ss t :r c p r c s c n t e nc o n c J o b l c v o c a l n o s i g n i l i c u c ¡ r r cc l c b a r ¡r r r o r r u r r c i a r sl lco r s c p a r ' ¿ r t lyou, q u c r c p r e s c n t a l tl r l s o l o s o r t i d t l . F).jcrnplificación dc las lctras quc conrponenel allabeto Vcrcales: aa ch¿\¡ ¡tttto/ot'olL, ¿ lI l t uruñu p¿lll 14p t ' ut t g r t 'j t t aatinak hul¡lur P'l4r aacl lrc'aat :t¡t't'i I lt¡ pck b'q ¡tiLtlnr ntudo ('u lll I ll() clk ,suli r ccb' sccb' tqcto b ' el c c b ' t',tcu It't'tt ltlclI cc lu'l'u('( t ctdt¡ ( (tlll(l lit'iuttt¡ ul>ict'tt¡ ilueve nIl.n gruntle is kik' plx ('untol( .\uilgra Í0m(rte iiq siip knb' k ' a y iI ( ut'g(l .jolotl sok honotr cubc:u ka.i It'¡itt ch'ool t't ¡t'tt:i¡ tt .joonr grrtrt rl paap l)(lu t( lugut'tiju toolokok us nrul su rulql hint hodo dt¡.t ntt't't'udo tt I ntt tlttttlu ube jot'r'rt ltttt'ttt¡ ltu.stt t'tt I ( ' ( ' () l l l ( l I ( ' < L ' t ' c l t t ' tt Lltrc'l ('ot'l( ch'uut tzuul chuLrb' .qt'ul)() ( (l'l'() . s ul i v t t Consonantes: [ - a s c o t . t s t l l l ¿ l l t l cssc d i v i c l c t l c l l d o s u r u ¡ - l o ss. i r t r p l c sy u l o t a I i z i t t l l r s l . ¿ r sc o t . t s o r t ¿ u l t csst t t t l l l c s '.' s c ' l n :c h , h , . i , k , l , m , n , P , g , f , s , t , t z , l v , x , y , lljcnrplos: ch cha.j chi' alnoch ¡tirtoiot'olt' ItuIt( ( hallu' hu hLulral !t'¡tt'.st'ttittllt t'un(l yrpal lIt,\(l IuI ajsink Lrtz'irjl t lt t ¡.1't kok Iu k u n r kuk Íot'lItgU dcs ¡tt'r'1ttt' t uñtt It¡nt lt ri: unlillu m ltalt' palaw inrul c.slt'at'ho nlut' t'ottajo lnu .yL¡nt bru t'.¡t't¡ttlidt¡ bu n<'t¡ pu ru,\ eil ta r,\e I)tuqInu t en l n nirn l)oyananr lunrin p poopol charnpir tap (l qc togol b'lg tt. grantlc l)c r,\()n(l dinerut nunicipulilul tnululc dL'nt¡,solt't¡.s qucltrudo huc,to ruln waronl ptlr Io('ol( It't't¡lt¡tt' tiip so'soI nri¡ r!0rr0pule :o¡tilott' g,uto ! c n a r ni t kulank Ir r 1 ¡trrchlo líu gcnclo tzcntzcrc.l lctzok l¡ttl'¿Lt. ¡ttii ttrr t c ttr'¡ti tt l t'r'tt pegur (pupall wlncl cwcr kaw ht ¡ntltt't, (r.l'/¿ r xan ixinr lnax Iult' ¡tt'gttf o.so Itu't¡ utlt¡l'¡c tttu í: tnit't.t yaal cierto iv,ti .st'ntil ltt rnaak'uy hierba noru laalcx tt,slade,s pul ¡lttt,o rcttl ¡tiatlru dt' ntolt'r /tnuelu ka' verdctdero L a s c c r n s o n a n t cgsl o t a l i z a c l a s o n : b ' , c h ' , k ' , 9 0 0 t ' , t z ' . Bjemplos: b' b'ac1 kab'lak hab' lttt<''stt httL't't'r'u,;tt lltt't'itt ch' ch'atll pach'aya' ch'iich' dc.s<'rtrtt¡tttt',slt¡,.shttct¡ grtmu t t t t ' l u l ,h i c t ' r t t k' k'ay vettttt q' t' rnaak'a' ttt¡ ltu.l' sck' ltt:tt q_oocl' t'hilut'tt.t't¡l<' laq-a ultuitt q'uq qu<'l:ttl t'ikr lclu, t'rt¡ttt Itat'tro ¡tt't'tt,ttttltt (tt(tllo lnct' It.'i' tzn irtz'allr !)(t't'o .sul solz t t t t t t ' ti L t l t r g r t E.jcrcicios I a stticlitltlla: clcpalabras listaclo cl sigtticrttc Traduzc¿r iiciclo blanco pañuclo ticrra sanatc loclo soI granizo polvo pr.rcntc ccrriz¡.r c hi l c tlc llttltr llucvo cal nrrhc c r . r t t t plol i t t t o sordo ayotc tc.jiclo l)loll() hrnlo ro.lo l)cgfo a n l a r il l o tucaño cucVil hoyo orc.ja culcbrir nr¿rdrc paclrc hicrbu tabla ciclcr csplna er i r c c l lun¿r giiisc¡ril pantalrin Escribacincopalabras con lassiguientes consoll¿rntcs: t ch ch' K I/ 3 F l s c r i l l ae n c l c s p a c i oc n b l ¿ r n c ol a l e t r a q u c l a l t a p a r a c o m p l e t a r l a p a l a b r a . B u s t ¡ u c l a l c t r a c o r r e c t a c ¡ r l a c o l u ¡ t r ¡ l ad c l a d c r c c h a . r¡ ak' (q') illt ¿lnl (') (l(') li ¿r I l u ru nk yo yo tt¡rt'tt [r'u_trn k r r ul () ' ¿urti l r 1) ( c ') (r') (b') (tt') (rl) (b') (k) (ts) ,l Flscrillacn los espaciosen lllancola palabracrlrrcctapara contplctarlas oraciones. liúsquelaen la colulnnade la derecha,n<ltesu escrituracorrecta. (xrkantsi) Li rrkanrsi.jun halaw X i n l < ' a y i . j ui nr r v c xs a ' (hix) Xrk'ux.jun li mis. (winq) t-i r k o ' o c h ib ' c c k . rc rnlla . Xinkrcl'jun L i w i n qr k o ' o c h i Laj Lu' xxkamsiiun (b'cck) (k'anti') ') (k'iche x c c w u l a ks a ' l i x a . j l c b ' ¿ r a (l .t z ' i ' ) Li t'rr.iixq.iwal C h ' i n a ' u sr i l b ' a lt i q ' u q : s a [ - a jM a n u ' x t ' a n c ' s a ' Li waq' (po'ot) . (ch'o) (suluI) (k'ayiil) (cho) (c h a a b I' )i (si'¡ Capítulo. o f-t / ra sustanttvos L t l s s u s l ¿ r n t i \ ' ( s) so l l ¡ t a l a t t r . acs¡ t r cc l c s i g r r a np c r s o n a s .a n i n r a l c sy c o s a s . S o n l o s c l c r t r c r . r t n s ¡ l r i n c i p l r l c sr l c l ¿ ro l ' u c i r i l rt.l o n t l c l i c ¡ t c n f u l t c r o l t c sc o n t o s r r j c t o ,o b . j c t o ,i n s t n r n t c n l o ,l o c a t i v o u o t f o s c o n c c l - l l o lst o l l t i n a l c s . E.iemplos: sustantivos k l r rl u r r It'in gullitrtr k'l¡nl (l.l'( ) I ( llc K llU ¡ti ctl rtr l'lt('(l t xc l ¡tu¡tt'l ttt rjct' n r a aI ltut'ltu ('h¡ b'cck rlio'o li cl¿ula'chin. L t t , s L ' i tut ' u . s cf t r c t l L 'l ) ( t , \ ' ()' ( srrjcto | . i t t ' i ' r r t i u . j t r rkr ¿ r r l u l t ol.tjcto l'.'l¡tcrro r't¡tttió tttttt,gtrll itrtr X r t c r t r i b ' l i u i n c lr ' i l ' ' i r r . j L n ura¿rl. I','l ltt¡ntlu't, .st,golltt'(t (ort utt /tut,ltu. lllsl. l)r¡scsitl ¡l L l r ¡ l o s c s i t i rgt r l t l l t l t t i c ¿ it rl r t l i c l rl l r l t c c i t i r tr l c ¡ . l o s c c r . t rs¡ rr r s t l n t i r , o . S c ñ u l a l a p c r s o n ay n í t l l l c r t l g r l t r t t i t l i c a l c tsi c r ¡ t t i c n ¡ . l o s c ca l s r r s t a ¡ r t i v ol l ( ) r c l u cl c p e r t c n c c co p o r c l u ct r c n c a l g u n ¿ r r c l a c i t i l lc o l t ó l 1 l t a t ' c t . t t c s cuor .r r i s t i r r l ) .I ' i c n c s i s n i l l c ¿ r d o cs o n r o l r r i , t u , s u , n u c s t r u , c t c . [,j e rrr¡llos: Inch'lr¿rt lur,"r'ochoclt rchlrnr¡'llr r¿rlaI r l ¿l ro on t ccfas r r rc r c b ' llt ('u,\'(t : u n t ( t t ( t l r( t l L ' i l ) str ltijo (lc ttl) t t I I t',\'1t'().\'{ t t t t t t t I (.s :tt /tt't'nttutt¡ (tlt' Ltd:. ) st r,s1ttttt Iu It t tt L'.s( tlt' <'I It ¡.t) trl-l y quc, a su L a p o s c s i ó ns e i n d i c a p o r m e d i o d e p c q u c ñ a sp a r t c sq u e s e a g r e u a na l s u s t a n t i v o poscc tln sc cltlc cll La lilrtlla posccclor. dcl vcz, i¡dican la pcrsql¡r y rr[rrnclo r]r¿rrlraticalcs poscsi(rrl i n d i c a r s u s t a n t i v 1q¡u c i n i c i a c o n c o n s o n a n t cy u r . l oq u c i n i c i a c o t .vl o c a l c s d i f c r c r l t c .P n r a s e a g r c g a nl a s s i g u i c n t c sP a t l c s : Ngta: pcrs,na y i t n t c sc l c c o n s o n a n t c l u t l c sd c v t l c a l número gramaticalcs /- C /_v la. personasirlgular in- w- ? 4 . p c r s t l l l as i t t g t t l a r 3 a . p c r s o t l as i t t g t t l a r I a . p c r s o n aP l u r a l 2 a . p c r s t l n aP l t t r a l 3 a . p c r s o n aP l u r a l aaxqaccr.- cb' aawrqccrr- cb' s c ¡ ' r o s c c t l t l r er csc i b i t ' / r tcl l l l t l l t r b r ct l c . fu e g o A . I ) c a c l u íc n ¿ r c l c l a r r tccs.t o sg n r l - l o d Fi.jcmplos: t'lttlt / tni clt¡ta wtlq'Llll tttitttttl tttclt¡lr' aawtlcl'tlll ltt ttlt¡l , s t tc l t ¡ l t ' rtlcl'tlll s t tt t l t ¡ l g4k'ux t t t t t ' . s l t 'ct ¡l t ¡ l t ' qllcl'tlll t t t t t ' ' s l t ' t ¡t l t t l ccf<'rrr .sttL,lt¡tt'(dt' I-lds.) ccrulq'ult xk'Uxcb' . s t tc l t ¡ t t , ( t l c t , l l t ¡ . s ) ¡trcl'trnt'[]' .su ttlol (lc ( lds ) . s r tt t l t t l ( d c c l l t t , s ) / (' k'trx ink'rrx irilk'trx xk'ttx V ttcl tlll ttlt¡l lljcrcicios singularesy I Posealos siguicntessustantivoscn todas las pcrsonasgrantaticales, plurales: tz'i' aaq hu txtm chc' atz'am cn los siguicntcspárrafbs: Subrayckrssustanti\'os . l u ¡ s u tl i l r i r k i ' o k c l l i b ' c c k r u t r ' c l l i k ' i c l r c ' . t t t a a k ' a . j o ' n i t tct1a l t r t t t t tIal a c ¡r l a b ' c c kc h i j t n a x y c c h i k a n t a ' i n : " K a . iw i ' l a a ' i n q ' a x a l t l i t l i n c h c c r u , v a ' c l s a ' x j a ' a -u r L r h c bl'i x k o n t o r ru t k a ' u n k it rt k ' l r ' t t x l l t ," t i l t r a h t l b ' l c slii x t r l a ' i l l " , c h a l tr c h c b ' l i r k o r n o n . A k t r u t r ' il i c l l ' L r b ' r . rsta ' . j u r t r p a ¿ c h a ¡ ; u t k i ' o k s a ' x r i k l i n l t n t a ' h i x u t k i r t i l v . t o . j o ' n a c ¡ k i l u b ' t c s i ri kb ' a a t t l i x r - n a y .( ' h a l c t lL t t a n . - r n a a . j u n s cu ltt i k k i n L u n t as a ' r b c e n c b ' l i x k o t l t t l l l . S ¿ r ' . j u nl i k ' a l c b ' a a l .r v a n . i u r lri l o c l h a 'L r tc l l i r c k i y o ' l a - j u r t o o t r l i s a c ¡ ui u t z ' L r ' c- if a x a l c h ' i l u r ' t r sn ¡ ' i l o k . l r b ' a nj r r r rl i l < ' o o p o p o ' r t ¿ r r k ' ul ri r k o k ' x t r l c l l i t t t t t z ' t t ' r. ic n a c lc l t ' i n a ' u s a qu t r c n a c li n k ' a ' n a y a j c r . S a ' . j u nk u t a n l i L r L r t z ' Lkr i' r- ij l i r u l i k ' o o p o p o ' t t t r t t a a k ' a - i o ' t l akki x i w ¿ r ku t n u r a k a c h ' i rnr l c l l i i r . j o b ' r b ' u ¿ r rnra r ¡u a j l z i i l in r . l - i k ' o o 1 - r o ¡ - r o ' k i r a l r o ' r c l t ' tt lrtllkl i r i k c h i r r a . i t L r tl i k e k ' x ¡ l x c ' o k x l o r v b ' a ll i x x c ' l i u u t z ' r - r 'u. tj k i ' o k k i y a j e r k . . l u t t x i l a ccll l i k n a c ¡ l i k ' o o p o p o ' k i s u t c fi i k c l r a c ¡l.< i r i lr r a c yl a . jl i u L t l z ' t t ' u .ki ,i r l o w l i k t t k ' r t r l . I J t a t l a c ¡ w i t lrir - r u u t z ' u ' u 'u . jt l i k ' o o p o p o ' r i c h b ' c c n c b 'c h i k r i b ' c b ' . - t . i n r c h i c l r ' o c h ' n i n rl i r u , c h i n r r , v a n k c b ' :l i p a l a w . l i k a c ¡ ' n a a b 'l,i r r i l n a ' .l i r o c l h a ' , . altkcb'1tl' w a p k c b ' l i k ' i c l t c , l i l z u u l L rl ti t a c ¡ ' aw, a n k c b ' l i k ' a l c b ' a a l , l i n i l nt r tl i k o k ' l c n a t l t i tw 'tr. l i l l l l a ' , l iw a l l a b ' L i n y r r w i t ' . S u ' l i t c l t l n t i lw a n k c t r :' x l c c p t t t r k ' a l c b ' ¿ t a l . aj wi'li b'c ut li r¡ t u tl a a ' i n ,w a u k t ls a ' x t c c p K o b ' a t t .s a ' l i k ' ¿ r l c b ' a aSla ' l a w i t l . Clasesde Sustantivos L - o ss u s t a l l t i \ / o s c d i r " i t l c r rc n c l t t sc l a s c s : Strstanti'r'0sscgittr Ptlscsttln S u s t a n t i v o ss c g L r t( ' o r t t p o s i c i t i t l I S u s t a n t i v o ss c g ú n p o s e s i ( l n I . . s t ac l a s c r l c s u s t ¿ r n t i v ossc c l c f l n cc l c a c u c r c l oa l o s c a l t t b i o sq u c s u l i c n a l s c r p o s c í d o s . L a s s u b c l a s e sq u c r e s u l t a ns o n l a s s i g u i e n t c s : S u s t a n t i v o s i n v a r i a b l e s : S o n s u s t a n t i v o sq t t c t . l <sl u f i c n r r i n g ú nc a m b i o a l ser poseídos.La firrnra no poscíclaIro varía al agrcgar un posccdor. Ejemplos: no poseído k'um poop chc' aaq 0 poscído 0.t'ole petult' ¡tulo certlo (rguu('al( ink'urn inpt'rop inchc' waaq wo nlt u)'ote ntr ¡tclrrlt' trti¡tulo nti carttr¡ rrtirtgtttt<'ttlt' cn picrden la partclinal quc tict.lctl Sustantivossustractivos:Sonlos quc al scr poscídos ropa cll gcrrcral paricntcs. htlltr¿tl.ttl, partcs tlcl cttcrpo nonbran Cicncralntcntc no poscícla. s¡ fbrrn¿r v bcbidacn ucncral. E.jemplos: Partesdel cuerpo poscído no poscído rilt l)l( rtt't'i u wocl in.jolonr i n c h ' o oI wuq'ln in s u ' inxik tttudt't I Iilta nti ntudt'c ¡ttttlrc .t,(r'n() ittyrrrvu inhi' inko' nII !)u(lr'(' w¿rcl r'vuk'a' DUr'Ol)u ni l¡t,ltidu. oc¡cj l)r( .jolornql ch'oolq1 uq'rnql sa'c'j xikc¡ L ttltc:tt ( ()l'u:oll nl0llo c,sl6ttttt{t¡ ttti t'ultt':tt nti t't¡t'u;ótt nt i ntu ttt¡ ttti t',slontttgo rtti ot't'jtr A paricntcs: na'b'e:i yr-rwa'b'c:i hi ' b ' q i ko'b4 Iti.ju (ltultlu lu ntttturi) nt i .l't't'tto mi hiiu A ropav bchida: Aq'q.t l.Jk'a'cj t'ol)(t(tt gt'ttt't'ttl ltcltidtt S u s t a n t i v o s q u c c o n s c r v ¿ r np ¿ r r t cd c l a r a í z : S t l l l l u c ¡ u ó l l ors¡ r r cu l s c r p o s c í r k l s¡ r i c r d c nt t n l r p a r t c d c l s t r f i - j o .( i c n c n t l l t t e ' n t ct i c l t c ( l t l c \ c r c o l l p i l r t c clcl cucrlto. poscído no poscído i x a q i l b ' je ' b'ac¡clc.j nlul(t' k i k ' c l cj ' tib'clc.i i c h ' n r u lje - .\ungt'( ( ut'tI(' ItttL'.tt¡ wiraclil c l ab ' a c 1Ic nll c.\l)o,\u t t ttt'.s I t'tt lt tt L',tt¡ ( ttc I ( t t ( t ' l ) o) t'(nu c l a ki k ' c l intib'cl c ¡ i c l r ' n tIu IlIt(.rlt'u.\utlgra tttit ut'nt' ItIt(,\lt'u t'(nu S u s t a n t i v o ss i e m p r e p o s c í d o s : S o l t l t t sc l t t cs i c t l l p r cv a l l p o s c í ( l o s N o p u c c l c n p l o n u n c i a r s c sitt la prcscncia clcl poscccltlr. ni r-rtiliz¿rrsc Ejemplos: siempre poseído xxc xxaq Ilx Ic fu \u t'Lti: su hoju su t'ti,st'uru ,;tt t¡rillu . s ui.'fu l o Sustantivosnuncaposeídos:Sonkrsqucrluncasc posccn.No ticncnun signilicadoltigico posccrlos. al tijemplos: nunca poseídos choc¡| saq'c cftahiru s()'sol krtt¡llt palaw nultt, ,st¡l t'.slttllu :o¡tilolt, ( u ' t( ) ¡ t ' ¡ . \ nt(tr' S u s t a n t i v o ss u ¡ r l e t i v o s : S o t ta c l u ó l l o sc ¡ u cc i r n r b i u rcr o r r r p l c t a r t r c l t(t lcc f i l r n l a a l s c r p o s c í c l o s . S i r t c r n b a r g o ,c l l t c c h o t l c q u c c a n l b i c n d c l i r r n l a n o c ¡ u i c r cd c c i r q u c c a r r b i c n d c s i g n i l i c a d o . l . - r i s l c n1 - r o c ossr r s l a l l l i v o sc l c c s t ¿ sr u b c l ¡ s c . Fl.icmplos: fbrma no poscída uilo ('u.\u -lt-ln kab'l fbrnrasuplctiva xn ccn wochoch l)t'tnt(ro ni <'u.su F)jcrcicios I C o m p l e t e l a s s i g u i e n t e so r a c i o n e s c o n l o s s u s t a n t i v o sq u e c o n s i d e r e c o r r e c t o s : - X x k ' u x . j u nc h ' o l i - l i w a l l a b r' k ' a b ' a ' - Xxloq'.jun inyuwit'- - j w a cl h ' i n a ' u rsi l b ' a l i - I - a jI ) ' a l a n xr k o ' o r i k ' i n - Li j w a ls a a s a xwa'b'al 2 ldentifiquelos sustantivos en el siguientelistadode palabrasmarcándolcsuna S en la líneaen blanco: tz'a.j n ch'am t'ikr sulul kab' kuxlan xaab' kab'l ru lll l'ílx ka' Iz.'i' ldcntifique los sustantivosposeídosv los no poseídosen cl siguicntelistado dc 3 palabras. Escribauna P al sustantivoposeídoY una N al que no lo está: wAl'a wocl intaab' clach'aat b'atz'trul c¡ixa'att paachitlt lt.'i' lib' ririnr inwir 'I'raduzca l o s s i g u i c n t c s p á r r a f i r s a l Q ' e q c h i ' . ( ' u i d c l a p o s c s i t i nd c s u s t a n t i v o s a 4 utilizar. l i s l t r u y i r n p o r t a n l cs a b c r h a b l a r y c s c r i b i r b i c n c n i c l i o t t l al l t a y l l p ( ) r ( l t l cc s t l l l l l t l c l ¿ r s r i c l u c z a sq u c l t o s h c r c d a r o n l l u c s l r o s a b u c l o s ; p ( ) r c s o c s l t t l c s t r i tt l b l i g a c i t i n t r a t l s l l l i t i r l c s¿ t n u c s t r o sh i i o s n u c s t r o i d i c l n t av n u c s t r ac u l t u r a . ('tln cl tlitlcrtr D o n [ ] ' a l a r ¡ l l c v ( la l p c r r o c l cl a c a s ap a r av c t t c l c r l oc l t c l I l c r c a c l t cl l c lp t r c t r l t l . c l u cr c c i b ap u r c l p c r r o . c o r n p r a r i cr k r sg a l l i t r a sp a r at c t t c r l a sc t r l a c a s a .L t l s h l t c v t l sc ¡ t t cp o l t g i t nl a s f . r a l l i n a sd.o n B ' a l a m l o s l l c v a r l ta l I . n c r c a d op a r r av c n d c r l o s . bn Iacasavcrdc.qttccstitccrcaclclmcrcaclo. sacaronmuchonaizy fiijcllpararcgalara la gcntc quc vivc Inuy lc'¡osdcl pucblo.A caclapcrsonalc tocarádicz librasclcntaízy cincodc frijol. 2 S u s t a n t i v o ss c g ú n c o m p o s i c i r i n : lrstltcl¿tsctlc sustarttir. os sc clclinc tlc acucruloal nutlcro clcclctlcntos cplccontponc cacla p a l a b r a y l a r c l a c i t i n c l L l cc x i s t c c n t l c c l l o s . D c n t l o d c s u c o n t p o s i c i ó np u c d c n c u c o n t r a r s c s l t s t ¿ t t t t i v tyl si r c l i c l i l ' o s .l . ¿ tc a n t c t c r í s t i c ug c n c r a l d c c s t a c l a s c c l c s u s t ¿ r n t i v ocss c l u co l l - c c c r u t rr s ó l o s i g t t i l i c a c l o .S c g ú r tl a I ' c l a c i i r tc l c k l s c l c n r c r r t o sc ¡ r - rcc( ) n r p o n c nc a c l as u s t ¿ r n t i v oc.x i s t c n l a s s i g r r i c n t cssu b c l ¿ r s c s : S u s t a n t i v t l sc o r r t p u c s t t l s :S o t tu c p r ó l l o cs l u cc s l r i nf r l r n r ¿ r c k¡lrso rr l t l sp a l a b n r su n i c l a s(.' u a n c l o p s c o s c c u .c l p o s c c c l o (r . l u c g oA ) s c c o k r c a a l p r t n c i p i o c l c l a p a l a b r a . Fl.jcmplos: susl¿tn i rlo c o l t t p r r c s t o contposición I'ltxtul ittjct'lrt IAX s¿tltrrl :ul)ot(, clt'ilra'rrl nitit¡ t'axucl'l-llr ttlt¡l tlc ntustt sal fiolt' ch'ilur' ¡tt't¡ttt'tto r¿tx t't,rdc t,t,t'tlc tul gttrn('() 1ul gtrirr.'t, ¿rl ntttt ltttt'lto uc'l'ul.l ulol sustantivocompuestoposcído qj]l'rl\ttll t l t t ( ' . \ ' l t ' t )i t r i t r t t t qrrslrlttll t i l t t ' . \ ' l t ( )- t t l ) t ) l ( ' ¡¡-rt'lt'irlr'lrl nu(\lt'(t r¡¡ti() claraxuq'un tntL,.tlt'ott!t¡l tlt, t¡ttt,stt S u s t a n t i v t l s c t t t n p l e . j o s : S o n l o s c l u c s c c o n r p o l l c nc l c d o s p a l u b r a ss c ¡ r a r a c l a s(.' u a n c l os c p o s c c l t .c l t t t a r c a t k r cr l c l p o s e c c l ocr l c p c r s o n as c l e a g r c g aa l a p r i n c r a p a l a b r a . . Fijemplos: sustantivocompuesto Irrrrxirj k'anrol b'e i s k ' r ' i . j¡ r t r q'trl chi¡ tttt¡l da clott, guíu ul)(t:ot( |t't'tttcnlintt composrcron ntux k'a¡rol isk'i'i.i c1'ol t'lt¡lt, ¿\i al que llaru b'c hit't'ltultttt,ttLl pur cha.¡ l,t'gtt.j,,.s,¡ liarnt¡ t'unint¡ irttt' ¡tirtg sustantivoscompleiosPoseídos ilLrc'\lro ulr¡l dc alota t t t l ( \ t t ' o, q t t t l tltt('rtt'oQpuzol( ttttt"slruÍrentcttltttQ qarnux aj qak'amol b'c qisk'i'i.i pu qaq'ol chaj Zl3 Sustantivos de sustantivos: Son los cluccst¿infirrltlatlospor clospalitbrasscparadas,cn cl c l o n c l cl a p r i m c r a c s p o s c í c l ap o r l a s c g u n d a . ( ' u a n c l os c p o s c c t t t l s u s t a t r t i v od c s u s t a t r t i v o . posecdor se agrega a la scgunda palabra. lljemplos: ctlmposicitin sustantivo dc sustantivo ru'uj uq'm rrruch c xkux uq'ln xb'ccn oq ru'uj clcdo rttttch tlit'ntt' nttñat'tt tle lu munt¡ xkux xb'cctr nxlillu ,sttpunlu 'r¡1 tlq'ln c mutto ht¡<'tt su t'uellt¡ 'sttltrc wtlq'lll ocl ttlutto ¡tit' sustantivodc sustantivoPoseído r u ' u . jw u q ' t t l ruuch wc xkttx wt-tc¡'trt rb'ccn woc¡ t t t i st l c t l t ¡ t ni.s diattlcs /tti tttttñct'tttlc lo tttuttt¡ ttti nxlillu 2 1 4 S u s t a n t i v o s m á s s u s t a n t i v o s : S o n u c l u e l k ) sc l u c e s t l i l l f i l r t l l ¿ l d o sp t l r d o s p a l a b r a s scparadas,cn clttndclas dtls stln poscídaspor la Inisnla pcrsolla' F)jemplos: sustantivomás sustantivtl clalra'qayuwa' t t t t t ' . s l t ' r ¡¡st t t t l t ' c s ralal xk'ajol hiitt.s ,su.s claxc'qatoon ltttt"slrt¡'strttlt'¡ttt.suitt,s qawa quk'a' tttt(.\lt'(t t't¡tttitltt qas qiitz'in iltte,\lro.\ herntuttt¡s composicitin qana' ralal qaxc' qawa q¿ls tttt(.rtrt mutlrc , s t rh i i t t nueslras ruíce's tlttcslra k¡rlillo nlt(slro.\ ht't'tttunt¡:; mayorcs qayllw¿l' rk'aiol qatoon quk'a' cliitz'in ntr(rÍro'\ ¡tudres s t rh i i t t ttua'\lro'\lt'otl('o'\ nua'\Ír(l usttd ttt(ttot'('\ ttlt(.rlt'o.\herntuttt¡.s Ejercicios I Subrayelos sustantivossegúncomposiciónque encuentredentro de los siguientes párrafbs: - Li xrrama'rixa'¿rn lix B'ir. xc'xycrc naqli kakawnumtajcnacl xwankilal,sa'xk'ab'anaq l i n c ¡x k ' c r c l t e t r ' l i c ¡ a x c ' c ¡ a t u o n a l ,x-cj ul rr' ri n at o o nk a k a wl i x r c l r ¡ ' as a ' x y a n kI i - j t r rcr h a a b ' iw x k o k ' k c t o r nlii Q a l v a T ' z ' u u l t a c l ' a . - j o ' knaanql i x k ' u u b ' a n k il li k a k a wt c n t on a c l - j ucnh a a b ' iilx q t i x b ' a a n u t l i - j c k ' o kn a x b ' a a n u . j ut 'nu . j i x qs a qs a qx k ' a ' u x l . j o ' l iq c l a a ' o . - S a ' w o c l t o cw h a n k c b ' l i n t r ¿ r 'lui nt y L r w a A ' . . iI - i xx k ' a b ' al i r r y u w a ' r ¡l itx K o n s c pl i n n a ' . L i x k ' a n j c ll i n y u r v a ' a ' a nl i k ' a l c n kL r tl i a w k . L i n n a ' n a x o r o kn, a p u c h ' u ku t n a x k ' u u b ' al i c ¡ a t z c k c t Ln ij n. y L n v i t ' n alri ial a cL¡ r lt i c h ' i r r aw a k a x .[ - i n n a ' n alrci b ' l i k ¿ r r l a nl i,a k ' a c hu t c b ' l i c h ' i n ak c t o t n qL. i n y u w an' a x b ' c sl i w i s r n aul t n a x s u n rncb ' r i k ' i n e b l' i r c c h k a b ' anla cnl a k c ' x b ' e s r i b ' I t ¿ t k c ' x ka' ci i v i ' l i b ' o l o t zo c 1 .L i n n a ' n a x i kc h i x t z o l b ' atlz ' i i b ' a ku t i l o k r u h u s a ' s ¿ r n t i l o c h o c hl . i n y u w a ' a k x l a w l i t z ' i i b ' a k L r t r i l b ' a l r L r l i h r - r . . l w a l c h a a b ' i l c b ' w i k ' i n l i n n a ' u t l i n y u N l t k i l t c ' x c ¡ ' rt rcst i l t k ' i i csl i t ' c h a a b ' i l a l .I r b ' u ' a n n a k c ' x l o c l ' l i n t ' t klri .r r p u n iut t I i n x a a b ' . N a k c ' x l o c fa i w i ' l i n h u u t c b ' l i n t z ' i i b ' l c b 'n ¿ r k ' a n j c l as ka ' l i n t z o l c b ' a a l N . a c ¡n a k i n y a j c r , Il¿tkillc'xk'a r ilkl r' i nl a i b ' a t t o t t c lnuat k c ' x l o q ' l i n t r ' a. n l w. a l c h a a b ' i l c t r ' l i n n a ' l i n y u w a ' , - j u n c l i k n a k c ' r illi c l r a a b ' i l sa al ' l i n b ' c c n . 2 Completc las siguicntesI'rascs,escribiendoel sustantivosegúncomposiciónque considcrccorrcctocn cada caso: - Q a w a 'K u a ' a n u j - . j w a lr a l i x i n t c ur i k ' i n l i ¡ r c k . - l r t ) 'l i € n ¿ r k c ' r k 'ccl a c h a a b n' i a l 'lcb' - L_¡ \t ¿ulc slt l i s u l u l . To.jrar lr 3 ldcntifitlueI'cscrilla cl tiprt dc sustantivos, scgúncomposición, quc aparccencn cl listado: llllta iltyUw¿t r L r ' r rcj h c ' rtoon chc' saltul ntux a.l k ' a n l t l lb ' c '. ninrc¡ 'l-raduzca l o s s i g u i e n t e sp á r r a l b s a l i d i o m a Q ' e q c h i ' f'Ltando sccclebrutn lasflcstas,losprincipalcs dcl pucblosiorprc sorrinvitados y alguicn losguíaparallcgaral lugaldc la inr.'itaci(ln. Hn lasflcstasscncccsitan nruch¿rs cosas, comr)t)in(). dc la mu¡er. lossuegros fiestaslleganlosfamiliares: un leñadorylosquehaccnla comida.F,ncs¿rs los sucgrosdcl honibrcy todoscolrlcllcn cl almucrztl' Dcsclecl sur clelpLreblollcga un leñador a hablar a ntis abuclos sobrc tllla carrctcraquc cstan r c l a f ' c r i ad c l p u c b l o c s u n a d c l ¿ t s c s n s t r u y c n d o .P a r a l a g c n t c c ¡ u cl l c g a a v c n c l c ry a t l i s f i L r t a d r n c j ' r c s c o s a sq u c s c h a c c c s t e a ñ o . l r s o t a n l b i ó n n ( ) s v ¿ la s c r v i r ¿ rt t t d o s l l t l s 0 t r o sq u c s o l l . l o s l c ñ a d o r c sy v c n d e d o r c sd c P i n o . Núntcro (lramatical I t s l a f i l ¡ r a t l c l s u s t a n l i v oq u c i n d i c a s i s c h a c c r c f c r c l l c i aa t l l l a . c l o st l t l . l ¿ tpsc r s ( ) l l a s . a ' i r ¡ a l c s . c o s a s c, t c . S c c l a s i l i c a nc n s i n g u l a r y p l u r a l . l r l s i n g t r l l l i n d i c ut t n i c l a dc.s t l c c i t ' t. t t t t r d c l a c s p c c i c i n c l i c a d ap o r c l s u s t a n t i v o ' mplos: F).je Singular lJ'artoncl ('lt'itlrr'rtl ntttdi<t¡ f'tr.iirt¡ ¡t'tittt'iltt ttitit¡ i*q ttrtriit' ncb'a' ptthrc b'ihtrrrt tttlittt't'tttlt¡ por cl sttstantivo cs clccirvariosclcla cspccicinclicac'la EI pluralindicarnásdc Lu.to. Ejemplos: Plural B'anonelcb' Kok'alcb' médic'c¡,s niñr¡.t I " u - ji x q e b ' . t t ' t i t ¡ ti t t t . s lxqcb' Ncb'a'cb' l J ' i h o n rbe' tlt ul( t'('.\' pobrc.s utlitt t't'udt¡,s Lir tcrnlillacion-eb'. quc indicacl plural tarnbiónsc pucdeLrtilizaral inicio dc palabras. (icncr¿rlnrcntc y sc irrtroclucc \'¿rnscpararlos cl a r l ' i c u l ol i c n t r c l a p a r t í c u l a clcl sustarrtir,'o p l t r r l l i z l t l t t ryi rc l s u s t u r r toi .r [i.jcmplos: c b ' l it z ' r ' cb' li aac¡ q! lr ch'aat cb' li pek cb' li k¿rb'l ch' li htr Io.; ¡tt,t't'o,t It¡.st't'tllt¡.s Itt.sL'unttt,; lu,s ¡tit'ltus /¿¡.sr'¡¡.s¿¡,s Io.t ¡ttt¡tt'le.s li.lcrcicio I:scribul¿rsfilnn¿rs pluralcsdc los siguicntcs sust¿tnti\'()s. \\'l ntl lloyilllanl ixc¡a'al ch'a.jonr cllun k ' r r lt r¡ r cI tul rll c h a p o n c l k 'i n r ra¿rb' Capítulo ooo Pronombres Ltts prttnotnbrcs son pitlabrascluc clctcrrninanlas distintas pcrsonasgramaticales cn firrma c s p c c í l i c a . l l a c c n r c l l ' l ' e n c i au u r r s u s t a n t i v on o n r c n c i o n a d oy p u c t l c ns u s t i t u i r l ccl n l a o r a c i ( r n . A c l c l r i t s , t i c t l c n o t r a s f u n c i t ) n c sc o n r o : p o s c c r s u s t a r r t i v t l sl,n u r c a r c i n d i c a r p a r t i c i p a n t c sy l u n c i o l l c sc r l u n v c r b o y r c h c i o n a r p a r t c sc n u n i l u r a c i i r n . S c g ú n l a f u n c i ó n q u c d c s c u - r p c ñ c nl o, s prorrornbrcs¡'lucclcnscr: PronombresIndependienteso Personales 'l'icncn I a f i u t c i í r nd c c l c t c r n l i n a rl a s d i s t i n t a sp c r s o n a ss r a r r a t i c a l c s( y o , t ú r ,ó l / c l l a ,c t c . ) c i l l c l i c a ru n s u s t a n t i v oI r o I l r c n c i o n a d oc n l a o r a c i ó n . L o s p r o n o m b r c si n d c ¡ r c n d i c n t c sp u c d c n s t t s l i l t r i ra c u a l q t t i c rs l t s t a t t t i v od c n t r t l c l c u n a o r a c i t i n . S u u s o p u c d c s c r c n f á t i c o . l l s t o s s o n : Laa'in Laa'at A'¿rn Laa'cr Laa'cx A'ancb' . l ' () lti il/cllu no,\oIt'o.\ u.slcdc,s cllo,s/cllu.y Ejemplos: Y o c h i k ' a nj c l a k l i c l a w a ' c l l i ns a ' l i x c h ' o c h ' El .st'tirtt'c:;lti lt'ubujuntlt¡ett ,\u larrcno. E w c re q ' l ak c ' w u l a kl i q a n a ' c h i n c h i x x o k b ' a l e bl 'i x s i (t Lu.t.st't-tt¡ftt,s irt't'ou lru(r lt'ñu u.t'cr lcnpruno. f ( ' h u n c h u u k c b ' l ci l ¿ r n ¿ r ' c ¡ a a w a r' cu hl i k a x l a na j Lo,st'ofi'udt',t c,tttitt .scnludct,¡ .sohrc el ¡talult,. C h i r u l i p c k r a x q o l a . jL u ' . Pedn¡ e.stripurudo :;obra lu pictlru. C'onpronornbrc cn f unciónsustitutiva: Y o c h i k ' a n j c l a ka ' a n s a ' l i x c h ' o c h ' . El esta trabuictntlo en su terren¡ ' q l a k c ' w u l a ka ' a nc h i x x o k b ' a l c bl'i r s i E w c re F,llu.rfut'rtut o tt'u(r letiu ut'at l(Dll)t'(t n( ). chi ru li kaxlana-l a'ancb' chunchuukcb' E I I o,s t,.sI ti u .sa n Í tt d tt.s .¡t ¡l ¡t'c e I l)( ! (t | ( A ' a n x a q x oc h i r u l i p c k . [ : l c s t i t ¡ t t r r t r t l t ts t t l t t l t t ¡ t i c t l t ' t t . Marcadores de Personav Númertl (lramaticalcs f t s l o s¡ t ¿ r r c a c l o r ccss t h l .cro n s t i t u i c k rpso r p c c ¡ u c ñ apsa r t c sc l t t cl l c ( ) l l l p i l ñ l t l tl t t t ls t ¡ s t l t t . l toi t. S c i n t r o c l u c c rc.nl c l v c r b o c i n d i c a n l a s l i r n c i o r r c sd c l o s p u r t i c i p l r r t t c(ss t t i c t o .o b j c t o ) ( ) l ' c l : t c i ( ) l l r t l l p ¿ l r t c sc l c u n a o r a c i ó n p o r r l c c l i o c l c s L r s t a n t i v orsc l a c i o n a l c s . S i c l l l p r c h a c c t rr c f c t ' c l l c l ai l t l l l . c c l i s t i n g t r c nc l o s- j L r c u otsl c n r ¿ r r c ¿ t r l o tc' co st t l i r n c i o t t c sc s ¡ l c c í f i c a s . s t r s t a n t i v gr . r 9r ¡ r c n c i 9 r . ¡ r { o S [:stos.jucgtl stllt: . l u c g oA PcrsollaN iurtcro . l r r c q t tI ] (iramatical t_(: P r i r n c l ' aS i n g L r l a r Sittgttllrr Scguncla Sirrgrrlar' J-crcct'a P l r r rIa P r i n r el a I'l rrraI Scgurtcla -l'crccra PlLrral irtaa\- (iramatical /_\' -ln -¿rt -() -()() aawf- clcc rl c b (1il- x- ch' -cb' l t l . f u c g o A t i c n c l a s s i g u i c n t c sl r r n c i o n c s : p o s c c r s r t s t ¿ t t r l i . " ' lrllts¿. l r c ¿ l lrt ¡ t c r s t t t l lct l t t c l c . j c c ¡ t a a ¡ c c i r i n d e r r n v c r - l ¡ oy r c l u c i o r r i t rp l r r l c s t l c t t t l ¿ t l t ' ¿ t c i t i t¡t' l t l t ' t t l c t l i ot l c s t t s t i t t l l i l ' t l s (') r c l a c i o ¡ a l c s .T i c l l c u n a l o n t u r c s p c c i u lc l u ca c o r t t p i t ñ lpra l a b r a sc o t t l c t r l t i r l i c r a l c o l l s ( ) l l a l ) t(c/ ' ( ' V ) . lll .fucgollirrtlic¿rlltpcrstlttltclLlchllcc o iccai la l y o t r a c p l c a c o n t p a ñ a p a l a b r a s c ( ) l t l c t r ¿ rvi n l ¿ ra c c i i r l r( s r r j c t g ) yl a c ¡ L rrcc c i b cc l c f c c t t ld c l u r r c c i t i n( o b i c l o ) . l ' a t t t b i ó litr l i l i c l ct l s t t i c l ot l c t r t t cstattvo. F).icmplos: .fucgoA con sustantivos: i (' i r rr i r a b ' aaxaab' r xaab' q4xaab' ccxaab' rraab'cb' ilu -tll)(tlo lu :(ll)(llo .stt:ultu/t¡ (ttl) tut(,\'l ro :ul)ulo .\rr :ul)ulo (dt' ( itl,s.) . \ l t - t t l r ( t l )( | t l t ' t ' l l t ¡ . s t t l ) rviicl aawiic¡ nil ( ut'L(l r ii q qiiq .\tt (ut'g(t ccliic¡ .\'tt( (u'gu (dc ( il,:.) .\tt ('urgu (dc cllt¡.s,iu,s) diqclr lu ((ll"g(l (dc úl) I I U ( ' , . \ I r ' ( t( ( I 1 ' g ( t .luegoA con sustantivosrelacionales: ' atrtt'. A ' k u b ' l a ' a nr c c l a w aM li.;tt t tt.sttL'.¡tlc tlt¡tt l,lttttttcl t-aj Mck xko'o rb'¿r¿rn nac¡rc1'oc¡yino' Xligucl ,scf ilt' porqtt( uno(ha(ió. X c c lo x u j o kl r x M ¿ u ' ¡ i k ' i nl a j X i w ' ¿ u r . Muríu lrtiló ult.Juun .fucgo B r .luegoA con vcrbos: . l u c s o l l i n t l i c ¿ u t c kSruj c t o : . ri ¡ lk ' a r r . j c l a k r¿rtk'rrn.jclak x ( c c lo ) k ' a nj c l a k r o o k ' u nj c l uk . r c x k ' a nj c l a k I tu ltu j u t'o tt ( lL d.t.1 rq-l<.'lrr.jclak / t'u ltttf tt rt t tt ( t' | | t ¡.¡i'tt,s ) jI lrultu I t'trltuf u.slt' I r'trltuf ó ( t"Iit' I I u ) It'u ltttItt nlt t.t . l u c s o l J ( i l t d i c l r r r r l tol [ - r . j c t o.)l .t r c g oA ( i n t l i c ¿ r r r d sou j c t o ) : r i n ¿ t i lrr ' r u t Iil( ( ut'(t.\l(' i n - l u . l l c r s o l l as i n s u l ¿ r o r ,b j c t o ,. l l i a a - 2 a . p c r s ( ) l t isl i n g r r l a r s. t rj c t r l ,. l A r itt r b'lrrr l( ( ut'() a f - l l . p c r s ( ) l t isr i l r g r r l i r ro, l r . j c l o . l l 3 x - 3 a . p c r s o n ¿sri l l s u l a r ,s uj c t o , . l A x (cq 0) q4 b'un Io t ttt rtt¡tt¡.s c c ¡o - . 3 a p . c r s o l t as i n g u l a r .o b . j c t o ., l l ) t ¡ a - l l r . l l c r s ( ) n ul t l u l l r l . s Ljrc t o . . l A r oo cc lr'lrrr II().\'('IIt',ut'()II ( ( td.s.) o o - l ¿ r .l l c r s o l l ¿ltt l u r a l .o b . j c t o ., l l ) c e - l a . p c r s o n ap l u r a l s Ljrc t o . . l A r ¿ r lc ' r b ' ¿ r r r l( ('tu'ut'()il at- l¿r.ltcfsonapltrntlolr.jclo. .l[] e'x- -la.pcrsolta¡tluralsujcto,.lA x o ail lr'lrrrcb- It¡.sL'tu'tt.slt, o- eb'- -ju.persnnapluralob.jc1o, Jl) :r¿r-rtr. llcrsonllsirrgulur-, sLrjcto, .lA . l L r c s o[ ] i n c l i c a n c l soL r ¡ c t od c u l t c s t ¿ r t i r , o : I ' o v l n a ¡ ni n l ) o v i t t t ¿ u¿ nt t P o v ¿ u l ¿ uon l ' o y l r r r a t tot Po'n'lultntcx [)tlvrlullcb' .\( ).1'| ) (,t ( ) | I ( I "\' ( t'(.\' )( t'.\'( ) t I tt I (',\'| )( t',r()n (t (( l,icI I u ) .\'( ) | I I ( ),\'| ) ( t ( ) I I ( L\ "\' , \(' ) t t | ) ( t ' . \ () t t ( t , s ( ( . td . s .) .\'( ) n | )( t'.\( ) t t u.s ( t' I I t ¡,ti tt.s) F,jcrcicios I S t r s l i t L r - vl t.l 's¿ctl i f . : r e l t t csst t s t a t r l i r ' ocsl u es c c n c r . l c n t r ccl rn l a s s i g L r i c n t cosr a c i s r . r ccsq n l 9 s i c l tI ü s ( lU c ü () t . t . c : i)ln) (r l ¿ u ) . ¡ r r 0 n t l n t b r c si n c l c p c n d \ o c l l i ¡ r r r c l r ' r rlki r ¡ l r n l r ' c h isnl ' r ' l i l n a - Yokyo laj Chiik sa' xb'cenli ch'aat. - yo xjosq'il li ch'ajom. - L,wercq'la xxorokli wa li t'u.¡ixq. - Laj k'ayinelixq xe'koheb'chi hilank. - Xxloq'.ir-rn rur'rqlix Niktc'. - Yookeb'chi b'atz'r,rnk li kok'al - X n u m x i ks a ' n i m a 'l a j B ' c x . marcadoresdel JuegoA y Juego Identifiquey subrayelos pronombrespersonales, 2 B en los siguientesPárrafbs. q . i t l l t r k ' t l cl ¡ a c h ' o orll.sl l a c l R c ¡ a q l a a ' gk a w a c l ¡t,c n t os a qn r l i h a ' t q u k 'u t w o c ¡ x c n b ' i l a W y a l k u t b ' i l h a ' l i t q L r ka'b, ' a nw o q x c n b ' i l a cN1a. r ua j w i ' t q a s i k ' x y a a l a l rnca ql i t c ¡ u k ' t k ' o - i l a a q clach'oolxb'aa¡. Nab'aalpaayli k'a'ac¡rccrunaclsik'chicltrk';Warlli K'a.j,rvanli rax'uc1'tttl. i i' w a nl i q ' i l a ' q ' c ¡ ¡ .N a r ua q a c h i rqi x l i c h ' o p .t q a k ' cb ' a y a ql i x k a b ' c l c hri i r i t ' a rltc ¡ u k ' .[ J sa . w l ' a nl i r i s l n ahl a l ,t a a c l r i c l ' u lsr u k ' b ' a a l i k ' i s k ' i n rc h iu k ' c ' k .r n o k ot t r .rjc t ay a j c l .. l L rcnh i kl i c 1 ' a x a u lsx b ' u a nn a cr¡t a x c l t ' ar s. ia ' l i r b ' c c l c b ' a al li c l a c h t r ' . l t t a a w u k 'a, ' i nc 1 ' a x a t a a k ' cb ' a y a cxlk a b ' c u j i ' r L r k ' b ' aw l i n a x k ' u lq a s a ' l ix y a ' a ll i u t z ' a . i l ' N a r Lar - w -['ah'ol, ; awa' Q a w a 'S i y a b ' t h i k ' a j b ' o nwr a n k c bo' x i b ' x n i n q arl u t z u u l Q A r a ns a 'l i t c n a m iC clawa' na'cck'ilnqanil'Itzultl.llitstllllcll rrac¡ li na'b'c'jyurvab'c'j. ut eana' ltzallt.Nakc'xsccr¿rc¡'i k j w i ' q a w a ' T a b ' o l . N a q n a k c ' x s u r r rci b ' c l l i r o x i c h a l i l o q ' l a lt z u u l , S i y a b ' u tn a c h a q ' o a ¡ a k c ' c c k ' a tItt,i t ' i t trlc c t a l irl l a ccl h a l kr c . i u r l a lci l x k ' c c h ' a l c r tr i b ' s a ' a a t i nn a k c x b ' a a l l uN. a c n b ' u u t ' h a b ' . N a qj u n q w i ' r c h c b ' n a ' c c k ' a n r a l a qn a l r o qt . l t o k kt t¿ t wt a l i h a b ' n a x k ' c .l { ¿ t ' i l l n a k ' u l m a nn a q n a x k ' u lr i b ' r a w b ' a l l i k ' a t k ' ¿ rul t x t i k l i r i i ka . iw i ' l i h a b ' a l q ' c . K a t r r a ' a n n a k c ' x s c c r a qq' ci l i q i x a ' a nq a l l l a l n ¿ l ' c h o ' ql ac a ' ol i t t ¡ s a a . i o . Capítulo oooo Artículos [.os arlículosclcscnrpcñan, principalrncntc, la filnciirndc indicarsi un sustantlvocs conocidoo idcntiflcado(rcconociblccntrc otros). Estascloscaractcrísticas proporcionan diftrcntcsinfilrltracioncs. LJtilizando dctcrrninaclo artículosc pucdcsabcrsi cl sustantivocs conocidoo solanrcntc idcntiflcado.Los artículusc¡ucsc utilizanson: l i : I n d i c a c ¡ u cc l s u s t ¿ r n l i vcos i d c n t i l j c a c l oy c o n o c i c l o . Fi.jemplos: t ' uj i x c ¡ T ch'a.jom l chc' ti c h ' u b ' II E w c r x k ' u l u n kl i t ' u j i x c ¡ . J u u a b ' c rl l c l r ' a l o r nx x c h a p . j u nnir.nla tap K'a li chiin. Yib' ru li w¿rkrrr. L w u t i n x i kc h i r i l b ' a ll i a k ' a c h 2 lu .;cñot'itu el jot't,n t'l úrln¡l lu ut'i:;¡tu .,1.t'<' t' t'int¡ l tt,sL, ñ r¡r i l u. El ntuchucltt¡ huL't' Ltnuño ugurró un gruil t'tttttrcf o.. Lu ttttt'ttrtju aslti unur{a. Lu ytt<'ut,,;f t'u. Pt¡r lu tuntc iró u t'r,r ul chom¡ti¡tt,. j u n : I n d i c au n s u s t a r r t l v on o i d e n t r f l c a d oy n o c o n o c i c l o Ejemplos: J]1! w l n c l lu! aaq I Llll c h ' a a t lu! b ' a t z ' u u l X k ' u l u n k j u n w i n c cl h i q i l b ' a l . I-wcl xc'xk'ayiju¡ aaq. . l u nc h ' i n a ' axl y a a b ' a kc h i r c n i n r a ' . Li wasxk'anl chac¡clc1u!lb'atz'uul. -1 tttt ht¡nthrc tut t't:rtlt¡ ltnu ('uillu trn.f uguatc Lln ht¡nbra vittr¡ ct rternos. .4.t't, t' t't,nd i t,t't¡t t u I t erd t¡. Un niñt¡ llt¡ró u lu t¡rillu dL'l río. A,li ht'rtnuno rto,s'lrujo un.jtrguctc. cl sustantivo cs idcntiflcado pcro l.loconociclo. .jun rrásli: lnclicaqr-rc Ejemplos: . l u nl i t z ' i ' . l u nl i k a x l a n .luttli c¡awa'chin . l u nl i c h ' i n a ' a l X i n r a a n i l a sj ri q [ t z ' i ' . K'ayinb'il jun-!i kaxlan. X i r t t ' i r ¿ r l i l t i tl.i lul ¡ r1rrt . ¡ . l r r nl i c h ' i n ¿ t ' ay lo c l t i y a l b ' a k . lltl l)(t't'o Lrttugullitru tut.sr'ñt¡t' tut ttitit¡ I t t ¡ t t ' t ' t ' rttt l ( t ( ) t ' t ' l(( ( ) Un ¡xtllo lLre vt'ndidt¡. L i t t l t t ¡ n t l ¡ t ' t t' t t c l t t t l t l t i . ( i n t t i t i t ¡c , s l ú | l t ¡ t ' t t t t t l t t j u n a q : I t s u n a r t í c u l o i n d c l r n i t l o p o r q u cscLl t s t ¡ l t t i r " t ) ( l t l c i l c o l ) l P l t ñ a c s d c s c t l t l t l c i c l t l p a r a 4 junqaq. q u i c r c s l l a b l a nd c ó 1 .E s u n a r t í c u k rq u c c s t ác n s i n g u l a r .P a r ac l p l u r a l s c c t n p l c al a f t l n l l a c b ' c tltl csta c . n c l s i g r r i l ' i c a ¿ tgl c t r l g r r t t o , u: .l { t u t u . t .¿ r ¡ ¡ r ¡ , r . ' l a l n b i óc ns p o s i b l c c l t t s t lt l c l s t r l i . i t l p a l ¡ b r 1 p a l r c l a ¡l u l i r r n l ¿rrl c . i u n q a q c b ' y ' t t t l t l c r c c r ¿ lri l r t l l a c s c l t t s ot l c . i u n . i u n q . E.iernplos: Singular: tctlatntlt i n l v u l u c l Sa'.junacl junitc¡rvirtcl Plural. . l u t t j u nict ¡i l v i ' r c ' r l r i r l ks a ' r n i n c ¡ ' cl i t i L t t a.ik ' a n . j c cl h i a t i n k yookcb'.itrrrclacl rvittt¡. .lrrrtc¡ltclcb' l r n a l g i r n p t r c b l ol l c g l r r ú ' . algirnhorttbt'c S r i l o a l g u t t o sl t ¿ t i l l t l t l tct r t l l r l i c s t l rt l c [)cclro A Ig u rto s t rab a.j ltd tt rc s c st l'tll b añ 1tn tl tl sc ¿ r l g t u r t al st t i t t l ¿ t l c s E.icrcicios Subrayclos artículoscn los siguientcspárrafos: S a ' . j u ¡k ' i r l c t r ' a akl i w i r n . j r r cr rh ' i n a a l l . j K r r x t i nr k ' l t b ' ¿ t .l l t k ' a ' r l l r ' l t t r ' i r lckh l r r l x l l l t ' x y t l w l l ' . , r a a k ' a ' ¡ a r a . jx 6 ' ¿ a n u .i n k ' a ' n a r a .nj a r a b ' i n a c ¡n a c l ' u s cr' b ' a a r r l i r n ¿ r ' . S a ' . i L r rktt r l a l l .I i r l l a ' x y ¡ w a ' k c ' r a b ' i n a c cl h a . j c h o ' c h o ' c 1srac' l i p i r n . l i k t ok c ' r i k r i l b ' r r kl ' a r t ry o c h i x k ' t l l b ' a l .N a q k c ' ¡ u l a k l i n a ' b ' e ' yj u w a ' b ' c ' j .k c ' r k ' c r c c l r r rl l r c lb ' r t k ' b ' o r b ' a r t r .l i t r t kr ' ¿ r l t l i ' .N a c lk i r k ' t r l h a ' i r r l l q K u x t i ¡ . r ¡ a a - l u nw a c h i k k i r i k s a ' p i n r y a l c l t i . i o ' k a ' a r rt.t r . ri e c l r i k r r a ctl t i t t a t ¡ l l t i ct kh i s i ' i t r ' k r n a l a qa j h a ' . t k'tz'iksa'li k'ichc.Sa'.itrn J u n l i c h ' i n ¿ar l i ¡ j L c j r k ' ¿ r b ' a 's. a n u r i l r k a n r s i n k i l c l t i r a n t ' li il o k ¡ t a n k i r i l - j ¡ n c h ' i n a m u k u y s a ' n r ' u j c h c ' k i x k u t c h i p c k t r t t o . jc h l c h ' o c h ' r t r l i c h ' i n a t l l t t k t t y . L i r i L e ' ¡k i x k ' a ¡ t r a a n i l c l t ri r o k b ' u l . o k r a . rj c r i s i n k i lx c h ' o o l t t i r ckl l r a b ' i . i t t lxr y a r t b k' t t r t t t k r y c h c ' r c k ' a ' u t n a c jl g ' k a ' a n n a k a b ' a l t n ua t c h ' i n a a l I l r a a k ' a ' y o a a w c . K ' e r c t a l l i r s t r l <w a l l s a ' r t l ' t l i a c h c ' , r n ¿ i r cw a n x m g l b ' r n a l a q l i r a l c h i s a ' . K i s a c h r c h ' o o l l a . ¡l . c l jn a c lk i r a b ' i l i a a t i n a ka b ' a n r t a a . i ¡ uk i r i l r ¡ . M a y a l i n n a a s i k ' l u ¿ r ' i lni t z u L r l l u c l ' a . i r r n crlriikn k ' cr c t a l n l t c rl ' l tl r ¿ t k c ' b ' l t l t lrl ct l l i n k c t i ¡ r n qc h a ' a n w i ' c h i k n a c l k i r a b ' i . L q j l - c . j k i r k ' r l t r l i c h ' i l l a r l l t t k L r ys ¿ t ' r o c h o c hr c x k ' i r t a s i n k i l .N a q k i k ' i r a l i c h ' i n a m u k u y k i x k a n a b ' w i ' c h i k c h a qs a ' l i r s u k . 2 (iomplctc las siguientesoracioneso fiascsusandoalgún artículo. _ x u l x x k a n t s i_ ak'aclt W i n c k¡ a w n a k ' a n j c l a k . Sa' _ n i r n q ' c x, i n x a j o kc h a q . [ : l v c rr i n k ' u l _ s l u rtj ' u j i x c ¡ . ( ' h u l rn a ' o k s i n r arrer x b ' o n b ' a_l kab'1. _ Xc¡aloq' c¡ach'aat rc sutz'u.jl. l - a .kj ' u t u n c sl a a s ¿ r ' x c h ' osoal ' _ tzolcb'aal. 3 Subral'clos artículosen las siguicntesoracioncs. - N a ¡ b ' a l c b ' l ir ' v c c h ' ¿ tw l ¿¿rul r k c b ' s a ' w o c h o cw ha , nkeb'aw . j i s a ' . j u nc h i k l r t c n a n l i t - J u nl i w i k a nr v a nl i x b ' c l c b ' a acl h ' i i c h ' . - N a c x¡ i l t k ' r r rl v i b ' . j o ' a jk ' u t u t t c l . j u n j u n a cj r¡, i 'cr h i p o y a l t a nxlc ' w u l a ks a ' l i w o c h o c h - L i h l x . j w acl h ' i n a ' u s . - S ¿ r i r sr k¡ rc t b ' u ll i k ¿ rsr ¿ rl'¿ r r r c h ¿ r . . - . l u nl i c h ' a j o nxr s u n r l caw c rr i k ' i n . j u nl i c h a a b ' itl' u ¡ i x q . - . fw ¿ rul a j c lr u l i v ' i ' r c r k ' ¿ r ¿ r k ' a l c nl ki oi lc l t o c h . - S a ' l i k ' a v i i lr r v i l n a ¿ r b 'lai lk i ' i l q ' c c n :r w i l , l i t u l .l r c h i ' ,l i p u r u l u, r l i c h i i n . CapítuloNúmeros Sonpalabras cluccxprcsancanticlacl, pur lo clr.rc principalcs la dc contar. su fr-lnci(rn Fijemplos: . l L ll l lt ll( ) kiib' wuc¡ib' wac¡xaqib' rlrluju o'la.ju dt¡,s .\(,/,t u'ac¡ib'pck kiib'po'ol r,r'itcl xirc¡ib' t' Lrj i rc1 .tt,i.s¡tictlrtr,r tht.; u,i¡tilL,.s o r l a . j us i s o'llju kc'j . j r r nr r r i s t¡clto t t't't't' t¡tt i ttt't' t¡t lt t ¡ .scñttt'i Í tt.s It'(('('l)r:t)l(.\ t¡ t t i t t t't' t't'tt u d t ¡.s un guto Sirnllología I J l t o d c l r l s s i s t c n l ¿ rt sl c l l r u n c r ¿ r c i tIi l lr¿ r y ¿crs c l c ¡ u cr r t i l i z ¿trr c s s í n l b o l o sb u s i c o sp a r a r c p r c s c n t a rI a s c a n t i d a d c s . l : s t o s s í l n b o l o s s c c o n r b i n a nc n t r c s í p a r a r c p r c s c n t a rc a n t i d a d c s clilcrcntcsS . olllossiguicnlcs: @ c l ¡ r u n l o .c o n v a l o r d c u n c l . l a b a r r a .c o r r v ¿ r l o rc l c c l r r c o . l a c t l l l c h a ,c o n v a l o r c l c c e r o . [ - a r c g l a p i t n t c l t t s oc l cc s t o ss í l n b o l o sc s : c l p u n t o p L r c c lscc r u t i l i z a d o h a s t au n r t r ¿ r x i r t r o d c c u a t r ov e c c sc o n s c c u t i v a sl.a b a r r ah a s t au n m á x i m o d c t r c s v c c e s . L a a d i c i ó n d e l o s s í m b o l o s . t o l t l a t l d o s t t v a l o r b l t s i cloi l.n n a l o s r r [ u l e r o s p o s t c r i u r c s a c s t c v a k A r rp. a r l i r c l c l n u l l c r a l v c i n t c , s c c o l t r b i n a nl o s s í n t b o l o sc o n l a sp o s i c i o n c se n f u r m a v c r t i c a l ,d c a b a j oh a c i aa r r i b a . A q u í , c l c c r o ( ' ) t i c t t cs t tf i t n c i o np r i n c i ¡ r a l l, a d e i n c l i c a rl a c o n r p l c t a c i i r n d c l a v c i n t c n a .A s í , l a p r i u r c r ap c l s i c i i r r r c o r r c s p t t r r t lac l a s u n i c l a d c sl,a s c g u n c l aa l a s v c i n l c n ¿ r sl a , t e r c c r ¿ar l a s c u a t r o c e n t c l t ¿(l2s 0 x 2 0 ) , l a c u a r t a a l o s o c h o I l l i l l a t - e s( 2 0 x 2 0 x 2 0 ) y s u c c s i v a n t e n t cn. l r . r l t i p l i c a r r ccl oa d a p t l s i c i i r n p o r c l n u n r c r a lv c i n t c , q u c c s l a b a s c c l c l s i s t c r r ad c n u r t r e r a c i t i nM a y a . L' Ejemplos: Iurl kiib' oxib' kaahib' oob' rvac¡ib' wuqtrb' u'aqxac¡ib' b'clccb' ll jccb" ¿ ...lL . ¡ u nl a . j u k l b ' l a¡ t r o r l aj t t k a al i r . j r r o'la.¡u -l- lvaclluirr u ' u r l l uj L t wirc¡raclla.jtt jtr b'clccb'la @ .[llrnr¿ly l r x i s t c nc l o sf i r r t l l t s p a r a t r o t n b r i t cr l n u n l c r a lv c i n t c : . j u n m a l . v . i u n k ' a a l . a L t t t c l tltlct c l t t c p r . c c l o r n i nnur l s c s - i t r l r t t r l t y . E.iemplos: ('ontco dc tiempo: jtrr ktrtank orib'kttt¿tnk l a ¡ c c b 'k L r t a n k j . j u r r n i r vk u l u n k k a ' k ' l ¿ r kl u t a n k oxk'aalkulank tut tlítt It't'.stlíu.s dic: díu,s t'<'inlc tlítt.s t ' t t t tt ' t 't t I u t l í L t , s .st'.st'nlutlítt.s Conteo gcncral: t't'i tt I t' ¡ tt't'.srt t ttt.s . l u n r r a yc l t i p o y a n a t r r oob' rka'k'aal chi poyananr kiib'chi winq k a a h i b ' c h ip c k tt u.\' t'ci tt I i t i ttt t ¡ |)('t'.\'() tlo.¡ ltt¡tttl¡t't'.¡ ( t t u I I'() ¡ t i ctl t'tt.s ork'aalchi chc' .sr'.st' t t I tt tl t' I tt t I c.s, ¡ t t t I t t.s l : n l o s e j' c r n p l o sq u c s e p r c s c n t a na c o n t i n u a c i ( r ns, c a b s c r v a r ier I v a l o r q u c t o n r ac a d as í n l b o l c r c n l a s t l i f c r c l t t c sp o s i c i o n c s .l o c ¡ u cf i r c i l i t a I a c o m p r c r r s i i l rdr c l s i s t c n r a . Posicioncs Nunlcr¿rcirín [iquivalencia Nunlcración l,quivalencia mava maya ('uarta ti.(xx) 40.(xx) 'l crccnr ,t()0 2,(XX) Scgrrnrla 20 l(x) l)rirucr¿r I 5 5 l ) l t l ' litl t t s t r l t ¡ . c t t t ej 'o r l i r n l t c l p r o c c r l i r t t i c n t d o c l u c s c r i t u r ad c c i l i ¿ r sl l l i i sc l c r , ' a d ¿ r\ sL.' i t s c I o s e j' c n r p l o ss i g u i u r t c s : Posicioncs - l ¿ r( 8 . ( X X ) ) .lit. (.+00) la. - (10) lu. (I) e @ e l0 @ 1.0| I 10.t.+010.000 ( l ) i t t ' ict r t c o t t t r l t l ' cr l' ¿ t l o l ' t l cI lr ú n r c r oc n c ¿ r d ¿ ¡ rrt l s i c i t i nn. r u l t i ¡ r l i c ¡ Lcrl cv ¿ r l o dr c l n í r r n c r o t l l ¿ l v il ll o l ' c l t t t t l l t c r oc t t t t ' c¡ l r t ' [ ' n l c s i sl r. r c g os u n l cc o l l l o s t l c r u i i s . 1 . 9 9 J . l r 4 ( X ) I l 9 x ] 0 I l l ) . ( l l a s i f i c a c i ó nd e l o s N ú n r er o s L o s n i r n t c l o ss c c l a s i l l c u l cl l t r l o st i p o s : ( i a r d i n a l c s y O r d i n a l c s . I (lardinalcs: S t l t t l o s t l c t t s r ' e t r n t t l t L ( ) n t ( )r . l l l o .c l o s .t r c s . c l c . S r r l i t n c i r i n c s c ( ) l t t ¿ t(r) r c l ¿ r c i r l r t ¿ t l l r l tc)oslcl ¿ r l s t r n a ¡ r l r l l [ r r aa l a c u a l ¡ l t o c l iifc a n i n r l i c a n d os u c a n t i d a d . E . i en t p k r s : NúmerosClardinales k i i b ' c h ki o k ' a l r l r i b ' c l r ir i ' i n 1 1 rlr¡,sttiñt¡,s I t'<'.: lt t ¡ t tt lt t'L'.s kab'laju chi kaxlanwa waqxaqlaju chi kab'l wan kiib' rlnis lix Pct. Xe'kam li oxib' waaq. A k w a q x a q l a j u c h i h a b ' w ¿ l l t\ v c . . Xinloq' kab'laju xtz'ib'lcb' chc' li wiitz'in. (lot'epanes diecfutcht¡ctt';us Pclt'ttttttlit'ttt' dt¡'stult¡'s' Mis tres certlo.smurieron Y t t t t , t t g t t1 8 u i t t t . s L c c o n ¡ t r t t d r x t ' l t i ¡ t i t ' r ' .L\ t t t t ¡ hcrntunito 2 Ordinales: S g n l g s c l u ci n c l i c a nc l g r d c n d c l a s c o s a s .c ( t t t t ( )p r t t ' t ' i c t l l p l op r i l t l c r t l ,s c g r ' t t r c l toc.r c c r o . tl c t c . S c f i r ¡ n a ¡ a l a g r c g a rc l p o s c c c l ocr l cl a t c r c c r ap c r s o n as i n g u l u ra l a p u r t cp r i r t c i p a ld c l l l [ t l l l c cardinal, crccptuanclocl primcro quc nunca cstá poseído ni tot'llala lirrma clcl núlncro cartlinal. Ejemplos: Núlmcros()rdinales Li xb'ecnk¿rb'l L i x k a b 'a l i b ' c ' i l . i x w a ccl h ' i n a ' a l Li rox a.jk'utuneI Li ro' ch'uttt' Iu ¡trintcrtt Ltt.ttt Xkana li xb'ccll ch'tlut. X x s ¡ l ¡ l a l i x k a i i t z ' i n b ' e - ji x q . Xko'o li xkab'rixac¡il. L i c l a w a ' c h i ni n k ' a ' x k o ' t r l i l ¡ t r i m t ' r g t ' t t l ) o' s tt' l t r t ' d t ) ' ^ S ¿ ' ¿ ' ¿ l¿u. rt r' ti t t t t ' l tltt c t ' t t t t t t t t t t ( t t ( ) t ' , \ c l i r c . s r r . t L ' . g t r t t(t.l\t'rl ) o . \ ( t . sa' rox ch'utar¡. Sa'li r9'chi ch'¡ta¡l xinwanlaa'in. l i l . s t ' ñ t ¡ t ' t tst c¡ f i r t ' t rl t t t t ' t ' t ' t ' t ' t 'tc t t t t i t ¡ t t . l i , s l t l ' L ' L c' tlt t ¡ t r i r r t tgt t ' t r l ) o . I rt,s c,qt rtt d t t tt t rt' r'tt c l . s c . ¡ ' l tt¡t i t i t ¡ t,l larcer n(t(,\lr() I tr q tri tt I tr t'ctttt i ittt l).icrcicios I T r a d u z c a l a s s i g u i c n t e sf r a s c s a s u i d i o m a . clnco pcrros nucvcardillas c r r a t r oI l i ñ t l s la cu¿rrtacasa s r c t cg a t o s o c h og , i p i l c s cl sóptirlo niño la tcrccra pucrta cl r.rovcnopctatc 2 Traduzcalas siguientesoracionesa su idioma. - [:l gato sc cotliir scis ratoncs. Maria compró una doccna clc cortes D o r r i r t g o t i c t r cv c t n t c v ¿ l c a s . I : l h o n l b r c c o s i ( rt r c c c f i a n t a l o t l c s . - []'alant rcgal(rquincc lapiccros. - Carklssc fuc a comnrardicciochosillas. 3 Escribaen letrasel equivalentedel número maya. 4 F l s c r i b ae n n ú m c r o s m a y a s l o s c q u i v a l e n t e s d c l a s s i g u i e n t e sp a l a b r a s . .jLrnla.¡Lr w a q l aj u k a b ' l aj u w u c l l i jtL r oxla.ju w a c l r a c ¡ ljar r k a a l aj u b ' c l c eb ' l a . j u o ' l aj u .ltilrllay 5 Rcs¡rondalas siguicntcsprcguntas. Analícclasbien antes de dar la respuesta requerida. I Wan r.vaclxac¡ib' irr'"r,ak¿rr, wi tc'kantwc oxib', oharub'tkanaac¡ wc'l 2 I r w c r x a a k ' a n lrn i c c b ' c h io s l ' k ' a y i i l , x a a k ' a y r n kc h a qw a q x a q i b ' .n h a r u b ' c h i o ,x s u t q ' i chaca ¡ awik'in'l -l 'o'lajLr S a ' l i I r i l t r t l ' cK o b ' a n . x i u l o c ¡ c h i s u t , n a q x i n w u l a k a r a n K a r c h ¿ jru, n w i n c ¡ r ¡ l a t z ' w c . I l t ¿nt l t r t t i l t k ' a y ib ' l b ' a y r c , u t l ¿ u r ' i n r i n k ' a y i r c l a j c c t r ' o, h a r u b ' c h i s u tx k a n a u,ik'in'l 4 S a ' l i c h ' u t a l l c q ' l a x c ' \ \ , u l a kw a t l i b ' c h i p o y a n a n l c. w u x c ' w u l a k l a j c c b ' c h i p o y a n a r n c h i k o h a r L r b ' c l tpi o y a n u r )xt c ' t z ' a c l o n ks a ' l i c h ' u t a l l rs a ' k u t a n I ' a n ' l 5 t - i x N i k t c ' I t a x n a wk u r p o ' o t i k .c c 1 ' l a n a x y i i b ' k i i b ' c h i p o ' o t , L r ct l v u ,n a x b ' a a n uk a a h i b ' , o l t i t t ' t t b ' c l kt iu x ¡ . l o ' ont a r b ' a a n us a ' l i k L r t a n ' . A ) .b ' a l t a ns a ' l i k u t a t ra i w i ' l t a x k ' ¿ r v i k i i b ' . r ¿ h a r L r cbl' r i p o ' o t i n k ' a ' n a k ' a y i n k ' l Capítulos Adjetivos [ - o s a c l j c t i v o ss o r r p a l a b r a sq u c c a l i l ' i c a na l s u s t a n t i v u ,c x p r c s a n d oc u a l i c l a d c so c a l i d a d c s collo: forrna. tarnaño,coktr. ctc. Sicrnprc se cscribcn antcs clcl sustantivo al quc modiflcan. Fi.iemplos: adjctivo tz'a.¡n k'a ki' ch'atn us kuq ,\u('to utllurgo dul<'t' tl c.sc'rt rtt¡t u a.st t¡,,s h uc't¡ httt'tttt roio li.jemplos: Xc'xk'anl li saqich'aat l iltq. X i n c ' x b ' a nl i c h a a b ' i w Y o o k c b 'c h i w a ' a kl i . i o s q a ' . jt z ' i ' Lu,t cumu.shlunca,s.sL'lu,sllavun¡n Itta ('urorott. It¡.sltt¡nbrc.s l¡ttcttt¡s' L tt,s¡ t c r rt t,sl¡r u vt¡,st',sI ti tt t't¡m i t' n d t¡ A l g u n o s a d j c t i v o sp u c c l c np l t r r u l i z a r s el l u g r c g l t r s c l c sl a p a r t í c t r l a - e b ' a l l l r l a l c l c l a p a l a b r a l,i.jernplos: silrgular sursLr n l nt pirl cl'ull t'aqt'acl t'L'dt¡ntht gru tttlt' Plural sursuheb' Il iltlcb' redonclo.s !rundt,s ,grttcso ,\'uur'( ttroittdo Pirncb' q'urtcb' t'ac1t'aqcb' ,qruc.\os .\uuvc.\ mojado.s S a c l e h ' l i x w e r l a . it z o l o n c l . I t t.s¡tu rtt u I tt ttc.sd c I t¡.sc.sI u tl i utt l es e.st ún I i rtrpi tt.s.. l ' a m b i é n c n Q ' c q c h i ' l a p l u r a l i z a c i ó nd e a c l j e t i v o ss e p u e d c d a r a g r c g á n d o l ea l a d j e t i v o c l Aunquc para óstc srrli.josolo sc ¡rucclcutilizar cott la palabra Itit.t.l-grancle. un c-ictnplo. sr.rli-jtl-c¡. llInl n i m l at z ' i ' n i n - r l ak a b ' l grartclc pcro grandc casa grandc nlnq Ninqi tz'i' Ninqi kab'l grandcs perros grttndes gruntle,r <'u.stts o o b ' c h i n i n c l ik a b ' l r c ' r ¡ - i i b ' s a ' l i t c n a t t l l l . I i n c l ¡ t t t L ' l t l t() ( ) t l . \ ! tl t l ( t ( ) t t ( ¡ t l t r ' ( ( / ! ( / \ . g tt t t t t l t " s E.iercicios: cn IttssiguicntcspÁrrllirs: Subravelos ad.ietil'os 'ichail k i r v c l c l i r l l t ' c l r i r i t r n i ll i I ' i r i lc h l t ¡. - . l r ¡ rl i c l r ' i ¡ ¿ c ¡ ' e k i ' c l c h i b ' c c l ,r r tn u r ¡k i s L r t c ¡ s u K i i b ' l i r u l r u ' i l c 5 ' c ¡ ¿ ¡ . . j r r r r . j u ci r1l ' t u r t 1 ' r irrr rr r 1. j u i r l n i r p i s l i ' o l 'l.. i i t r nc l t i l ii u l t l t t l t e l t o t l t t t t r tr u a a k ' a ' u , i ' b ' a y a rcsl a h i l n r .c l r a ' a lrrc l i x n a ' . l - i x l l a ' l i c h ' i l t ac h ' o k i r ' - c : l - i r L r l . i r v lcrhl ' i t r i t j$il1 1t i r s r i l b ' ¡ l l r l r ' u r jr, u v i r il k ' n ¿ r k o o r i kl .a ' i r j l v i ' t l a s i k ' b ' u ln a x b ' a u n u t. ' cc ¡ i t k ' t t r b ' l t l i l i r t r l r r a c l r o ictlr . l t i t 'l t l t t t r a i t l <l t'' t t i t r [ r 'l t l t t t t tc ¡ c . L i l ( ' i t r ' u ' u rjrt r ¡ c h ¡ u b ' i l c h c ' k ' l l l t r .l i l l t z ' t u n t z a k i r h c r n r ¡ . l b ' lt nl t c l l ¿ t t i r r t l t lt tot itl - r ' t l l b ' t r s a ' r i x . N ¡ c ¡¡ a p o c ¡ ' ci l t k ' u ' c l t i ks l rr b ' a u nn u cal k \ n u t t l t ¿ t c l l rl ltil r i l . N ¿ t l l ' t r l l ) i l ll 'ltvl i l < ' i l l ' :$ ¿ r l t s a c l i k ' i b 'w , a n p a a k a y .w a n c h c c h c l n .. l L urri t c l anl a w i l l ts a ' k ' i c h c ' u t s i t ' t i c l w ' acll t ' o c l t ' .t t l l l t t ¡\ i . l l i ' i r . . j . ' l i r c ¡ c ' c l . . j o ' lri r l r ¡ r r t . j o ' l i r o c h c l . l i r l , ' l r b ' l ' u 'uulr' rt c ' .\ l t t ¡ t t l t t z l t k i l t t ll irkt 't ith ' l t l t ' t l t r tr l < ' i l i r t l i isl l ' l t t o l b ' .t t t t t -lttti u i ' e l l o ' t 1 c¡i ¡19¡6'iln . i r r -sr ri r ' . j t r v b ' i nl .a r - r r s u ' o b ' c rnx" r l t r c h i c ¡ [ r ' l r l rvu kctrcl'. ( ' 9 r ¡ p l c t c l a s s i g u i c n t e so r a c i o n c s c o l l l o s a t l . i c t i v o st ¡ t t c c t t l l s i t l c r ec t t r r e c l t l . \Vlrn.jttn. l t r n l r l r ' e l \ \ \ i l ¿ ll l l l l . l L l l l i ¡lovltrtlrltl i n r r r -sl u ' l i t u r ¿ u l t i t( ' h l t l l l c c l l < .[ r ' l t l ' u i ' t t l t l i c ' h i l ¿ t t t l < r v i n c ll r r a t t K o t r ' l t l r . r u ' l t r t . i o ' ( ' h i t t l r t t l i l s l t ' l t t c t t l t l l l l t ll'illl. L i l r i r . j u nr u l . i w a l r u t ct¡t a ' i l o k . l . i r a ' ol u . jM a a y . i w a l r l l t r r l r ' l c t tc' .l l i l i r l l t l i t s t t t l t t l t r.i -t l i t z ' i ' . j u , u lt t i t r v o o b ' l rckh i k ¿ r u ldcntifiquc con la lctra A los adictivosen cl siguicntclistado: nI n t sarl'c chu k'i k¡' ak' kab'l si' k'a cl crl rltnrl 'ccl c¡ c l t ' ¿rtt l aaI strlul chlab'il 1z'ik kac¡ Flscribala fbrnra p l u r a l de los siguicntesad.ictivos: c h ' uj o r l s¿rrl niur kotko plnr c h a a b ' iI k a l aj c n a c l tcrto klt'clt'itl [r.lrtl | ít) t z ' l ri r t | r a d u z c ac l s i g u i c n t el i s t a d od e p a l a b r a sa s u i d i o m ae idenfiquckrsadjctivosquc 5 cncucntrccscribiendoun¿tr\ en la colunlnaextretnaderccha. hLrcsrl torc ido got'clo glirndc s U c| ( ) pcsadrl lllrco blanctl 6 ( ' o n t c s t cl a s s i g u i c n t c ps r c g u t t t a s u b r a v a n d ol a r c s p u c s t a corrccta. ( ' h i r r l r r ¡ r s l h l l i r l l i l l t t r r t t r r rI t a c lt t l t c ¡ i t k c I li'rr r.c l{ rr¿r li r' ( lrlab'il Nrn N l r t ¡r r l r l i o o b ' l t t z ' t n bt l''o l o t z o r ¡ s l r ' l i s t t l L t lc. l u r l tt . t tr t l t l i l t t tllitc ¡ i t t ¡ Iz'rrjn 5tr(l \lll) 1.,ol.' ( 'll¿rlb'iI i \ l r t ¡ n l r r ¡ l r r. lj o l ' ' t r ' l l . j r r n e h c ' . l l . r ' a r t t u t t ¡ c c k ' l rl t t c l. i r i i t l r t l t r l i ' l t t t rl i t ¡ l t t t t c t z ' c r , ' t' .l l t r a .ri ¡ ' c c b ' a l n l l ( l l l ( l l r ' ; r ' : r r ¡t t t l r l lr.lru ( . ) ' t rn \ltc¡ (J'ct¡ ( lttr \ l r c l n u c ¡ u k ' ct r . u t b ' url l i l t b ' c l l i t l L r k ' l r ' "l i r s a h i l r lr l ¿ r ' s l Kr' li,'a ('hrr Ninl N a r l t o . ju l l i eh i n r a ' l i r l i ' i r c l t o j AI L\iltl 'l"ort'o (l'irn Io.ib'il C' Capítulos Demostrativos l . o s d c t r r o s t n r t i r , osso n p u l a t r r i r cs l u cs c r r t i l i z a n¡ r a r as c ñ a l a t ' or t t o s t r a ra u r t a p c r s o n ¿ ta, l r i l r t a l o c o s a . ( i c n c r a l n r c r r t cv a n a c o r n p a ñ a d ocso n g c s t o sc o r p o r a l c s .I n c i i c a nd i s t a n c i a ,c o n o c i m i c n t t r c i d c n t i f l c a c i t i ¡ rr. ' i s i b i l i c l a col n o r i s i b i l i d a d c n t r c c l I t a b l a t t t c / o y c l t tyc c l o b . ¡ c t oc l L t cs c s c ñ a l a . F s l i r sp l r l l r h l ' uss( ) l rl i r ss i g t t i c t t t c s . Awc' A'in, ha'in A'un.ha'an Awanlc' (.\l( ("! 1(' (',1(', uqLrel awc : S c u t i l i z a l l p a r a s c ñ a l a ra l g o c ¡ L r ces t i i ccrcaclclhablantc.Adjctivo demostrativo. F).jemplos: L i llllQ ilWs^ I , i tztrtrl ar,vc' Li kab'lawc' 2 t,.slt,t'<ttit¡ (.\l( ( ('t't'() (slu ( u.\u a'in: llstc cs otro clcnrostrativocltrcsc Lrsap a r a s c ñ a l a ru n s u s t a n t i v oc c r c a n o a l h a b l a n t cy f i r n c i o n ac o n r o p r o n o n r b r -c o n c l s i g n i f i c a c l orlc ¿'.r/r'. Ejemplos: A u u l z ' L r ' u a. j' i u A rul a'ilr A ch'oa'in e.stullor tl.slt'unitttul éslt, rulón y nos da cl ciemostrativtt1.rl¿'. Tanrbiclrrsc pucclccornbinar con e I otrclclcnrostrativoa'¿il.r. Ejemplos: c i . r 1 r 'r ' , i l t t l i t ' t ' t ' t t A'alt a'ilt li ch'ocll A'an a'in li hu tl.¡|r'e.¡ cI tlt¡t tttttt'ttIr¡ a'an: S c I r a c cr r s oc l cc s l o sr l c n r o s l r i l t r \ ' ocsr n n d o s c s c ñ a l ur u l s u s t u t l t i v ov i s i b l c p i t r l tc l h l r b l a l l t c p c r o c l u ct t o c s l ¿ li l l t l y c c t ' c at l c ó 1 . A ' a ¡ l ll.icntplos: ('.\(t r.\lt'(ll(l A c h a h i n la ' a t t A lic'.jir'lrn A t z ' i i b ' l c b 'c l l c ' u ' u n t'.:t'l't'lttltlt¡ c.sL'lir¡ti: ¿rwAnlcn: leiltlo l icllc I r s l c d c l t l t l s t t ' a It ' n ' t lS c ¡ s a l ) a r as c ñ a l a r r t l l s t t s t a t t l i v t rl i s i t l l c . l l c r ( ) l l ( ) l l l t l - \e e c l significado dc ttt¡rrcl Fl.icmplos: I . i r i i n c li t r t ' r t r t l c t t t ¡ t t t ' l l t t t r t t l tt [ . i t z L r LI ra r , r ' i t t l l c - ttt¡lttl t t't't'tt I.i siu'un ltu'lttllc tttlttt'I ttltistttt¡ ll.icrcicios S u b r a v c l a s ¡ l a l a l l r a s ( l c n t o s t r a l i v a se ¡ l k r s s i g ¡ i r : n t c s¡ l á r r i t f i l s : i fl n t r ' l i i r i l i t r r l . l r u rs t ¡ tl < i r l r v t ¡ l lcr lhi i y o h o b ' l <s a ' I < ' i c h cu. c c l l b ' c c t tr l i o ' o l t i N { l t l l t r ' ., ' \ . N t t l t r t b ' l t r r t r t i t t l t s t tut i l o r r rl i l i c i . l i l i c , ¡ t. r l \ v c \ v c . l ¡ l r ¿ .l i i ¡ r l r r - i u c ' . j t r n l i l i e ' j r. ¡ l c l r a p r r rcl h. l r r u c . i ' l i ' ¡ ' r i l l l l ¿ r \ \l ,. ¡ ¡ a ( lx n ¡ n t c ' c h i n l i ' l r t c ¡ " . j r l ' l i l nxr il tr tcpl a t z ' I ' c . [ t ' \l \t l t l l . t t l i li l l l \ \ e i i e I l t l t i l l l i ' l t " ra.r,r,in l i l q \ n r . u r c ' c h a u l i ' l r l rb¡ ' i ' . t r t \ v c \ \ ' c "u \ \ ' l l n l c ' l i k c ' i . i l i l r ' r t t t1 t ¡ l t c l t t ttlt.trl r ¡ i t k ' l t t tsl l t ' c ¡ o c l t t l c lct l t l t t tu ' c . I J t l < a t l l l r ' l t lrlc l l t t l ' l t l t t l t t . A ' u ¡ u ' i ¡ . i r r ¡l i s c c l l r c ¡ ' c l rr ii r l i l i i i b ' l i o l < ' r rt li l z ' i t l c b ' r ' i b 'j"t r t lr c h c t r ' t i i kt t l c h ' o l c h ' t r r . r lr¡ r ' 1 ¡ l i ¡ ¡ k t r t l i . j r r r cr l t i l i .y a l l r t ¡k ' l l ' r ' ct ' un i r \ v c r r l v r r l l t rcl l u t ' l t qt c t ' t tl l l t ' l t l t t i l l l t l iX. l l l i t l l l \t l l l ( l r a x k u t b ' cs u ' r . cu t i n k ' ¿ rn' a ' u b i nn i r cnl u r ln u c h ' o l o t r ' l r lrkr t a ' l c b ' r b ' l t i t llli r t ' t r u l r ' "l i c l l ' i r l l r ' i l 1 h a ' a ¡ c h i r . j r r ¡ i l r l r r l < ' t r l . [ ] ' a r n a r i l <a k r v ¿ r nl l a r k u l c h a c l .n u r i b ' c s s i k r b ' a a r t c b ' l l k ' a l l t i " l i k ' o o ¡ r o ¡ r oL' r ty u l i r cl¡i ' i r ' c l r i k r r r c l t i r t r l i l t r t. i t t n c l i kv i l l ' l ' t tt l a r l l l l t l l i ' c S c ñ a l c l o s d c n r o s t r a t i v o s e n t ' l s i g u i c n t e l i s t a d o d c ¡ r a l a b r a s . F . s c r i b au n a S e n e l 2 c s ¡ r : r c i os i e s d c m t l s t r a t i l ' t l v u n a N s i n o l o e s . B A'an ('hi lc lib' ti a'in l u ' l t l ta ' i l l I r.rlr w¿t tUllttl síl(l t'rlru' l i ' l r t t ti ' \\'c \\'C hrr \\'o ftt l/'t' il\\lllllc kr i b ' R c d a c t e u n p i i l ' r a t l c r t e I t ¡ u e u t i l i c e l o s s i g u i c n t e sd e m o s t r a t i v o s : it ill l¡ iul 'rut lr l¡'in l t ul u r l c ' Capítulo3: personales Clasificadores c c o m p a ñ a na l o s L o s c l a s i l i c a c l o r cpsc r s o n a l c ss o r .ur n . j u c g oc l cp a l a b r a sc ¡ L rtct b l i g a t o r i a l n c n t a r . r o n l b r c s p r o p i t l s d c p c r s o n a s y l o s c l a s i l i c a n s c g Í t n c d a c l . s c x o y s i t u a c iS ( rcnl st soacni ac l .l d o s p c r s t t n a , s r . rn o m b r c ) y d c ( d i r i g i ó n d o s c L r t i l i z a n t l o a l a c l i r c c t a m c n t c c9¡tcxtgs: trato dirccto s o b r c l a p c r s o n a ,u t i l i z a n c l ot a n t b i ó l ts u I r o t l b r c ) . S i c l l r p r c v a n a n t c s c l c l rclcrc¡cia (hablarrclo n o n t b r cc ¡ r c c l a s i l i c u l l . l t r r c l t r ¿ t od i r c c t o t a n r b i ó l rs c ¡ . r u c c locl t t i t i r c l I r o l n b r c ,c l l c u y o c a s o ,l o s c l a s il l c a c l c l r c Isu l l c i o n a t rc o l l ) o p r t l t t o n r b r c s . Qawa': S c u t i l i z a c u a n d os c h a c cr c l c r c n c i aa u n a p c r s o r . raan c i a l r ao a d u l t a .c a s a d od c s c x o t n a s c u l i n t l . I ' a n l b i ó ns c ¡ t u c c l cL l s a cr o r . rl . r o n r b r ccsl cp c r s o n a s . j i r v c t t ccs¡ t t ct c n g a t ru l t c a r g o o q u c s c a l l l í d c r c s - F).jcmplos: Clasilicador Clasificador* nombre propio Qawa' qarva'Lu' clawa'('hiik Qawa' Mck Qawa' K¿rliclr ,SL'itt t' .,) Sc ñt t r .Jt¡.ttt ( I )t¡tt .l t¡stt). ,st' ñ t ¡r I i ru t t t' i,st t t ( d t t rt | ; tu n <'i,st'tt ) ,;cñrtr Migtrcl (dott Migucl). ,¡t'ñt ¡r (' u t'lt ¡.s( I )t t n ('u rlo.s). X o o w ¿ u l c l r a c ¡s l ' r t l c l r o c l l c l a w a ' L r r ' . l i . ; l t t t ' i t ¡ t t ¡ .t:' t r t ' l l r t t g u t ' t l t ' l , s c ñ t ¡ t ' [ ' t ' l n ¡ Li clawa'Mck xko'o clik'in chi b'cck l i l . s e ñ o t ' l l l i g u clli r c ( ' o n t t o . \ o l r o sd c ¡ t t t , s t ' t t I lilan qawa' Malltt' t' uttttcl. S i c t t l t ' . s'as t ' t i t ¡M l l ' a a n l t a a r v aq a w a ' l - i r . ('t¡tttu,sañr¡t'Andrc's. ('lraawil aawib' qawa' Kalich. ('uídc.sc'sañttr('urlt¡s ('lran xaawil qawa' ctttttt¡e.slti,señt¡r Ma': l r s t u l c l a s i f l c a c k l rc l u c s c u t i l i z a p a r a r c f ' c r i r s ca p c r s o n a sa d u l t a sy a n c i a n o s ,d c s c x o n t a s c u l i n oI.l s t c c l a s i l l c a c k t r c s u t i l i z a c l o p a r a i n d i c a r ¡ r o c a f ¿ u t t i l i a r i d a d o p o c o r c s p c t o h a c i a q u i ó n sc rcllcrc. Ejemplos: Clasificador+ nombrc propio Clasificador Ma' scñt¡t X k o ' o c l t i t r t t c l u kI t l a ' [ . c ' i Xrlorl' fi rch'och' Ma'Pakal. .3 scñor ,1lt'iuttdnt Ma'Lcj Ma'C'hccp Ma' []'¿tl¿tnr Ma'Xiwan Ila' B'alatll . k ' L r t c h i c t t rl i a a l t i l a k . .scñt¡t'.lt¡.stj . s c t i t ¡ tI' J ' t t l t t . s e ñ t ¡ r, / t t t t t l:l .sctit¡t'..llL'jtrtrtlttt.sL'fttc trl (ttli(t't'() ' ' u l u r t t t ' t t t t r ¡ t t t jl L ' t ' t ' t ' t ¡ t t I ' . 1, s t ' ñ t ¡ tR S t ' ¡ l t ¡ r I ' t t k t t l . ( t t . ¡ t j t i t ' t t t ¡ .Qs ( o t ' t ' ( t 'l'cncl'alto lna' Xir'vltll. . l l ' ú t lc t to . t . s ct i t ¡ t ' , lt tt t t t . lnit' I]'cr Ma ak rk'Lrlunl< I ' u t ' i t t t¡ t l t ¡ t ¡ , \ L l' t t t . si tl i t t Xwil ru nra' Ltt. I't¡ t'i ul ,st'tit¡t'Itt'tlttt. Qana': S c u t i l i z a p a l a d i r i g i r s c o r c l c r i r s c i l l ' r c l ' s ( ) n l rlsu t c i l t n r t s t l i t d t t l t a s t l c s c r t l l c t l l c l t t l r t l . I ' a ¡ l b i ú ' n s c p L r c d c u s a r c ( ) l l l t o t n b r c s r l c p c r s o n l t s . i r i v ' c t t c sc l t t c t c l t q t l l l t l l l c l l r g ( ) o s c l l l l l i d c r c s . Fl.jcmplos: Cllasilicador (llasificador Qatut' S t ' ñ t ¡ t ' u l, t ¡ ñ t t c ¡ l r r t a 'N c c l Qarta' Lii¡l * nombrc propitt , \ c t i t ¡ t ' t t( t l t ¡ t i t t ) l l t t t t t t c l t t ¡ t ' t i t ¡ t ' r t( t l t t t - t t t l): c l i l x r Qitrlr'lrtuttkltttc'Stñt¡t'tt(tltttjtt)lttttttl¡ttttt' (]rutir' frcltcl . s c t i t ¡ t ' t(t t l t ¡ t i t t ) l . t t ' l t c l ,1 rpo'ot qrrrl' Nccl. Xirrl<crrr.juu L c l t i < t ' t t t t g t l i i ¡ t i l t lrt t . s t ' t - t t ¡ it l' lt t t t t t t t l t t Xinrb'itlr qAna' lxltttlkattc. L t t , S L ' ñ t ¡ t 'ltrtt t t t t k t t t t Lt 't t t 't t t t ' t i . llilarr qana' Liip. I ) c . : L t t t t . s tt' c t j t ¡ t ' t tl : c l i ¡ x t ('haawil aawib' tlalta' Irchcl. ( ' t t í t l c s t ' t t ' t i t ¡ t ' t tl t t l t c l . C ' h u n l a nq a n a ' . ,Si t;t t I t'.st',sc ñ t ¡r t t rlana'. k'anr c¡ab'c .\( t-t()t'u, gtt í c t t rt.s Xan: Sc us¿rpara dirigirsc o rcf-crirsca pcrsonasadultas dc scro I'ctncninoy-itivcrtescasadas I n r l i c ap o c a f i r n r i l i i t r i c l l toc lr c s p c t oh a c i a l a p c r s o l l aa c ¡ u i c t ls c t ' c f l c r c . Clasilicador Clasilicador* nombre propio Xatr Xan Pet x a nM a r xan Kantcl x a nA l i i s ,sañt¡t'u 5 ,tctioru Itelronu ,señt¡ruMut'íu sañoru C'undaluria .st'tit¡t'u.4liL'iu X k ' L r l u nc h i q u l a ' n i n k i l x a n P c t L t t . s r ' ñ t ¡ t ' It 'tt ' t r t ¡ n un t ¡ , st ' i t t t ¡t t v i s i l u r X s t r n r l ¿ t i tlki x k o ' r a r l A l i i s . S t ' t t t . s tllu h i i u d c l u , s c ñ t ¡ r u' 4 l i c i t t . X x k a n l X a n K a t t t el . Dt¡ñu ('undcluriu, tttttt'iti Ayu rik'in xattMar L'c t on tlr¡ñu Murítt X i r r r v u l u kt ' i k ' i n x a n M l t l ' s c c l l.lcgtttl t t¡tttlt¡ñtt lllttt'<'t'Itt. X u t t M a ¿ t ryt o c h i k ' a n i c l a l < . l)t¡ñu lllurtu c.stitlrubuf undtt Ai: I t s c l c l a s i f l c a d o r c ¡ t r sec u s a p a r ¿ltc l e r i r s c a n i ñ o s y p c r s o t t a s l i r v c l l e sp, c r s o l l a ss o l t c r a s a { c s c r 1 ¡ l l r a s c u l i ¡ 9 . - l ' a ¡ r b i ó n s c ¡ . r r . r c c l c u s a r c o n c l t t o l l r b r c t l c p c r s o t r a s i t t l u l tcal lso, iar un np ql iuc e a n t c p o n c r l ec l c l a s i l l c a d o rd c p c r s o r l aa d u l t a q a w a ' . E.jemplos: ('lasilicador * nombre propio Cllasiticador r\i lu¡l3'alanr aj L-ix rj t-Lr' aj []'c.r j ¡ t t tt ' t t o t ' t ' t r . l ' t t i t ) t t lJ'rtlunt ..1n1rc,s ['cdtt¡ tt St'ltu.sliti 'l a ¡ t b i ó ¡ c s ¡ r e s i t r l cc n r p l c a l c l c l a s i f l c a c l o lri g a d o a l a r t í c L l l t l i c ¡ u cd a r t l u g a r a l a j . [ ) o r c . j c n r p l ol a j l ] ' e r X x c l r u p c 'i ¡ i I l ' u l l r r r r b ' a l t l t c b 'a i c l c l ' l)' o I tt nt f i rt' t t gttr rtr tl t t ¡t t t r I t ¡,sI tt tl rt t tt t"t I { a r c h ' o t l l ! 4 ¡ l } ' c r r b ' l t ¿ t l lr t t l t ' . . \ ' r ' l r , t . istti t t t ' . ¡ I i tI t ' i . : ! t|' ) t ) t . \ ' t tI t t t l t t l t i . M ¿ rl ¿ r a ' ai tg K a l i c h . 'ltt c rc,s C u r I t¡,t'') X i k w c r o c h b ' c c r ti ¡ 1M a r t t t ' . L't¡.t'u it' ctr t'ttttr¡tuñiu dc Muttucl. . l r ' r , ' ca hl a a b ' i l 4 1 L i x . .'1t t tl rc,s c.\ Ittu-t'tt tttu lt I c L a - jM c k . l r v a l r t a b ' a t z ' r " r t lckl l i u s . illigut'l cs utr btrctt.f trgudttr. 6 Ix: Tambión jclvcno sttllcraclcscxtlf'cmcnincl. Sc usaparadirigirsco rcf'crirsca niñas,rnuchacha sc pucdeusarcon el nombrcdc personasadultasdc la familia o amigas,aunqtlcen estccasose acltrlta clalla'' tlc pcrsotra utilizacl clasillcador E.iemplos: Clasificador Clasificador* nombre propio IX Ix Mar Ir K¿rntcl lx Laawr lr Niktc' ,st,nt¡rilu y niitu ll I (lI'l (l ('undt'luriu Luuru ll iktc T ¿ u l t b i ó nc s p o s i b l c c r n p l c a r c l c l a s i f l c a c l olri g a d o a l a r t í c u l ol i q u c c l a na l u g a r a l i r . P o r cjcrnplolix Niktc' N a p u c h ' u ks a ' n i n r a 'i x M a r . X k o ' o s a ' k ' a y i i ll i x K a r r t c l . X a t x k ' a nct h i b ' c c k i x L l t a w r L i x N i k t c '- j w a cl h ' i n a ' u s . M a w a ni r ( ' h a h i n r N u r r s ir c l i h t ri r P c t . Muriu lut,u ctt cl rír¡. ( ' t tt tt I c I t t r i t t , r t ' f i rt ' u I t t t 't ' t 't tt l t t Lttttt'tt, tc llcvt) (t l)u.\(ut'. ,N¡¿'1r', r',r ntu.l' ltt¡ttiltt. . \t' ' t 't tt t t t 't tI t ' t t( ' l t t tl t i t ¡ t . . I)ústtlt <'l tlt¡t'tttttt'ttlt¡ tt I)clt'tttttt. Eicrcicios I C o m p l c t c l a s s i g u i e n t c so r a c i o n c s e s c r i b i c n d o e n c l e s p a c i oe n b l a n c o e l c l a s i l i c a d r t r quc considcrc correcto al nombrc propio de persona. Xwark M a r c h i r L rl i c h ' a a t . I l ' a l u r nk i ' o k c h i t z o l o k s a ' n i n t l at z o l c t r ' a a l Il'cx rwtrlak clli rrrlir'rrikil I'akal K ¿ t n t c l r, t t ¿ t ' M a a r c t i n w u l a c lr i k ' i n - Yak. Ltt'. M a x , a ' a l rx y u w a ' N c c l ¿ r ' ¿ rtrzr' a c l a l . j r tct lt a n a ' c h i n . i w aclh a ¿ r b ' i l Li wikana'a'an L i i p a ' a nr a b ' i n xh Xintac¡la.ju ntr Karloot Mantt'. S t t s a t r rac. t c h i kc h i r i l b ' a ll i r i k a c l ' . Rcdactcun párrafo sobrccualt¡uicrtcma,utilizandonombrcsprttpiosde ¡rcrsonas 2 y susclasificadorcs correspondicntcs: Capítulo oooo Verbos L o s v c r b o ss o r rp a l a b l a sq u c c x p r c s a ns i - { n i f i c a d o cs l ca c c i i r n( c o r p o r a ly / o I t t c n t a l ) .S L rf u l l c i í r r l p r i n r g r d i a l c s l a c l c d a r v i c l a ¿ rt o t l o i c l i o n r ai n c l i c a n c l oa c c i o n c s .I t ' l o v i l t t i c l l t o sy t o t l o t i p o d c a c t i v i c l a c l cpsr o p i a st l c l t l i n a r n i s l r o c l c l o s h a b l a n t c s . Fi,.jemplos: llink b'cck butiut' ( (UnIn0t' tu-llQ'allk Ioc¡'ok chapok yiib'ank r tu.t'ttdu ('oiltl)t'ut' (tgut't'ur' ttt't'L',qltrt' I , a l t r c l c s c n t p c ñ a rs r r l i u t c i t i l t , l o s v c r - [ r o sl r ¿ t c c ru. ts t l t l c ¡ r l t ' l c s ( ) l l l i l l ' c i l ( l ( ) r cqs t l c s c c i r r c l i c a cl t1 u óp c r s o l t ar c a l i z al a a c c i t i t l . . . . s t a ss t l n l l a t r l a t l a sP c r s o n a s i n t r o c l u c c nc n s u c s t r u c t r r r a Cralllaticalcs y son:primera singular, scgunda singular, tcrccra singular, primcra plural, s c g u n d a p l u r a l , v t c r c c r a p l u r a l . D c a c u c r c l oa l t r i t t r r c r oc l c p c r s o t t l t sg r l t t t l l t t i c l t l t - cs l t t c i n t c r v c l r s a nc n l o s v c r b t l s .s c l . l t t c c l ccl .l ta s i l l c a rc l r t l o s c l l t s c s : V c r b o s I t t t r a l t s r t t v t lys 'l V c r h o s l ' r t l t s i l ti rt s . Vcrbos Intransitivos l - o s v c r b t l s i n t r - ¿ r n s i l i r ,soosn l o s c l L r ci n c l i c a na c c i o n c sc t r l a s c t t a l c ss t l l ¿ t l l l c l r thca y t t n p a r t i c i p a n t c c. l s u j c t o . t - - lp a r t i c i p a r r t cp u c d c s c r c l t t i c nc . j c c u t al a a c c i ( r nn o t r b r a d a ( a g c n t c ) .p o r c . j c r n p l o :l l a b a j a r .c o l n c t. e u l . l t i r . t u 'tyl t r o s ; o c l u i c l ts u f i c l o s c f r l c t o st l c l ¿ tl t c ei i r l l ( p l c i c n t c ) , p t l r c - j c r l p l o .l n o r i r , c a c r .c l o n n i r 'y. o t r o s . O t r a c l cl a sc a r a c t c r í s t i c acsl cl o s v c r b o si n t r a t t s i t i v o sc s q u c s i c n r p r cl l n a l i z a n c o n " - k " . c n t i c n . r p o sp a s a d oy p l c s c t r l c ,c l t l i r t u r o c a l t t b i ai l " - q " . lijemplos: N ink'an-lcllk 'l-wa'ag Itultuio Nakoob'cck Nakc'yaab'ak r kanrk rin'atink rcxwark tat-ok ninnunlxik t'ttt¡tinutttt¡.s I I rtt'utt ( e | | o.s/u.s ) t't¡ntat'ú nt Lu'ii¡ nte ltuñé I u rnt i t' t't¡tt ( U d.s.) enlrut'ti.t ttudt¡ c'onerán(Ud.s.1 Itul'¡lu.slt' texwa'ag xat-aatinak L a p c r s g n u g r a r t r a t i c a lp a r t i c i p a n t c c n r t t r l ' c r b o i r t l r ¿ r r t s i t i v st lc i n t l i c ¿ tc r l l a f i r n r l a c o n j ' g a c l a c l c ó s t c . l . i n c s t a c l a s c t l c v c r b o s . l a p c r s o n a g r a r n a t i c a ls c i n c l i c aP o t ' r r c t l i o c l c rrarcatlorcs clc persona quc sc agrupan cn lo quc sc llanta.fucgo B. qtrc cstlt ctttrlpucsltltlc la s i g u i c n t ct l t a t t c r a : M arcaclor (Jramatic¿tl PcrsonaNillne ro (lramatical Primcra Scgtrnda -l'crccra Sirrgtrlar Singular Singular inat- Pcrsona Gramatical Núnlcrtt Gramatical Nla rcaclor Itrirncra Scguncla 'l'crccra I'ltrr¿tl Plur¿tl I'ltlr¿tl ooex- et- ct- Fl,.jcmplos: J u e g o l J i n d i c a n d o n ú n l e r o J -p c r s o n a g r a m a t i c a l c s Ninsc'ck Nakatsc'ck Na(o)sc'ck Nakoosc'ck N¿rkcxsc'ck N¡kc'sc'ek rít¡ (t't¡) t ' í t ' , s( t ú ) t'ít'(clicllu) r t ' í n t ¡ , r( t t o , t o l r o . s ' ) r í c t t ( I ¡ ¿ . s) t ' í t , n( t , l l t ¡ . s / t t . t ) llt¡t't¡ nitlyaab'ak nakatylrab'ak llttntt ttit(lr)yltitb'rtk llt¡t'tt Ititktttly'altb'itk llt¡t'tttttt¡.t n a k c x y a i l b ' a k l l t t t ' t t t t( L i d , s . ) l t i t k c ' y l t l t l t ' i t k l l t ¡ t ' t t t t( c l l t t . s t t t s ) i n - I t r a r c a c l opr r i t l l c r i tp c r s o l l as i t r g t r l i t t ' a t - I l l a r c a d t l rs c g u t r d ap c l s o n a s i n g u l a r o- lnarcacltlrtcrccra llcrsona singular t c r s t l t r l pt l t t t ' i t l o t l - t t r l t r c ¿ r t l tpl rt ' i l t t c r l p e x t t t a r c a t l o ts' c g l t t t d ap c r s o r l ap l t t r a l c ' - l l l a r c a d o rt c r c c r ap c r s o n ap l u r a l Ii.jcrcicios I l c l c n t i f l c ¡ u lco s v c r b o s c n l a s i g u i c ¡ t c l i s t a y t r á r q u c l o s c o n L l t l a" x " . walk atink rva'ak joom sc'ck k'ayink ch'oP sank tlrul to'tllrink llal slrso kamk inrul ch'iich' kac¡ rulrrl rul ra.jok uk'ak k ' a ' u rl r k estánparticipandoen los siguientesvcrbos. I ndit¡uet¡u('pcrsonasgrarnaticales 3 Xatb'cck koo'aanilak r irrlv¿u'k tcrpisk'ok kink'uluuk rooritjok x ( o) L ¡ k ' a k kcru'¿r'¿rk r ¿ r t b ' c c l c s ikn x ( o) y ¿ u r b ' a k rc'tiiok rooto'olliIlk ldentifiqucI' subravckrsverboscn cl siguientepárrafb. -l-aclasccrac¡'i c h a r tr t ¡ n u c ¡k c ' y o ' l a . l u n a . j p uu' t l r b ' a r n q ' c . S a ' p i r n k c ' y o ' l a c l t a c.ll u l t a l p ut' t t l x b i r l u r n c l ' cl -. i r u ¿ r ' c b ' l.x k i k ' r k ' a b ' a ' , u b ' u n . j u n cysa a b ' u ky o o k c t r 't t ti n l < ' u ' ut u t k c c r tct h i w ¿ r l k r u ti n k ' a ' n a k c ' k a n u b ' ¿ r cnhk i u ' a r k . K ' a n r c t r ' u tk u t c b ' c h i r i x k a b ' 1 c, h a nl i t i i x i l i x c ¡r c I x k i k ' . . t n t l il r l l < ' ¿ cr 'h i k k c ' c c k ' i t l l k . M o c ¡ o r kr o r c ' k r r t c ' c c1h u r ls u ' . j r r nl i l o c l t o c hs a i t n k ,a n u l k c ' w ¿ t r k ¿ j r v i ' s a u k c ' l v a r k .A [ r ' ¿ urrc l i k c h i y a a ll i t c ' r a i I \ 4 o c 1 ok rcr' k ' a r n c 'r r tk c ' k ' c h c s l ' x b ' c c nk ' i r r r t i r r u r r ( ' l l ' r l u , ' c n ¿ l¿ u n ) ¿ r rel .l r ' l r ' a n ut c ' k u r n r rl ' l rsj a ' I ' u c ¡ c [ lri's a a n k ,u t I t a qk c ' r ' i l n a c ¡ r a ..jj t u tl l ' u t z ' u t . j L r n i n l i ' l ' k c ' k u r r r .l < c ' n rrj k r u u s i n k i l c b ' r ' i k ' i lni k ' i r . A ' i n n u l < c ' n rxi t r ' u t tr r a cx¡ i k ' l t ¿ r k c ' r i l c b ' l i k o k ' ¿ r tl r l. j l l ' a lr l r k c ' k l r c l u l i i rkb ' ¿ u u r c b ' . j u lrit' l t a t z ' u t . ju t t ( ' h ' o r v c l t . \/crbos 'l'ransitivos l - o s v c r b o s t r a l t s i t i r , o s o n l o s c ¡ u ci n c l i c u nl a p a r l i c i p a c i i l nc l cd u s p c r s o r t a sg r l t t t a t i c a l c s c n l l r l r c c i i r n :s uj c t o ( c l i l r r cl c l r l i z l rl ¿ irr c c i t i n ) yo b . j c t o( s o b l cr l t t i c r t . c c l t c l c l c c t o c l cl i t i t c c i t i r r ) . l . o s ¡ l r r t i c i p ¿ u l t c ss c n l u r c a l l c n l l r l i l r - n r ac o n j r r g , a dcal c l l ' c r b o . u r a r c a n t l op r i n r c r o c l o b . i c t t r¡ ' r o r purairtclictu'cl l l l c d i o c l c l . l r r c g o[ ] y l L r c g oc l s L r j c t o¡ r o r r r r c d i od c l . l L r c g oA ( c ¡ L rscc t r s at ¿ u n t r i ó n r ). P r t s c e t l ot tl c t t t ts u : t l t t l l i o l').icnrplos: . l u e g o sA I l ] i n d i c a n d r ¡ n í ¡ n l c r o v p c r s o n a g r a r r t a t i c a l c s Ir¿rkirt r b'or¡lrr' llut¡ttt(ilicllu) I" pcrsonusittgulitr-(.f ucgo []) in- rlr¿rrcacltlldc o[-r.jcto. r- nrarcaclorclesLrjcto. 3" pcrsonasingular(.lucgoA) n a k o t ¡c ' r b ' o r ¡ nt t,r I Iut¡tu tt (L'||t ¡,tiu,t) oo- marcadordc objcto, l" pcrsonaplural (.lucgoIl) dc su.jcto.3'' pcrsonaplural (.lucgoA) c'r- rlr¿rrcaclor nak cx q¡ b'oc¡ Itt.s||ttnttttttt¡.s(u L,'d.s.) plural(Jtrcgo13) dc objclo.2" pcrsorta cx- nrarcaclor A) qa- urarcudor I " pcrsona singLrlar(.ltrcgo clcsLrjcto. nakc'b in b'oc1 Itt.sIIttntt¡ (u c||t¡.siu.s) (.lLrcgo 13) dc ob.icto, .3'pcrsonaplLrral eb'- nrarcador ' (Jucgo A) sujcto.l pcrsonasingular in- rnarcaclor-dc L' Y Paramarcaral sujetode un vcrbo E l J u e g oA s c utiliza para poscer a los sustantlvos y al objctoclcun vcrbo intrartsitivo dc Lrlt sujcto c l B sc utiliza paratnarcar t r l t n s i t i v oF. l . l t r c g o vcrbotransitivo. Pcrsona Gramatical Númcro Gramatical Singular Prinrcra Singular Scgunda Singular Tcrccra PlLrral Prinrcra ['lural Scgunda PIural Terccra I (. .lucgo B: .lucgo B inataoocxet- eb'- a r r t c sd c c o l t s ( ) l t i t n t icl t i c i a l . / _ V SujctoVcrbo Intransitivo Obrcto Vcrbo l-rlttrslltvtl Jucgo A l_c l_v inaaxqacc* x - e b ' /c ' x - waawrqcerr-eb'/ c'r ¿ t t l t c st l c V o c ¿ riln i c i a l . fu e g o A : I ' o s c c c l o lS' t t s t a n tvi t l S r rj c t o V c t ' b o ' l ' r a t t s i t i v t l ctl clotrclcx- C.n cl rlarca¿gr clc tcrccra pcrsona plural clc cstc.jucgodc sc tla urta "'ltriaciiltl -cb'(untcs dc vocul)c¿ttttbia ¿ lc ' r - . [ ' . s l av l r i a c i ó r l c b ' ( a n t c s c l cc o r . r s g n a n l c )a u r b i aa c ' x - y r gcnCralmcntcsttcCdccuancloCStoSlnarcadorcssCilgrcgall lt vcl'btrs' !l.iemplos: .lA antcstlc colrstltlantc chapok xinchap/o raachap xxchap xqachap xcccltitp xc'xchap Llgurru I' tt gttt't'tt lo (tg(tn'e,\l( kt ugurro Io ugurruntrt,s I tt u ¡lurt'u rr ¡n tt.sI cl c,t Io ugurrurtttt eIlt¡.s Con sustantivos IC, intz'ii' aatz'i' xtz'i' nqtz'i' Y-"',' cctz'i' xtz'i'cb' .lA artlcs tlc vttcal ab'ink xwab'i xaalvlb'i r rab'i rqab'i i reer¿rb' xe'rab'i t¡it', t'.st'tttltur It¡ t'.st'ttt'lt<3 I t ¡ < ' . : t ' t tltt u . s I t ' Io L'.st'uclttt I t t c.tt' t t t' lt u rttt ¡,t l , , r ' . s lt t t l t , t t ' t ¡ t tt t . t I ( t l t ' t I t r r ' . : , ' t tltt t t l ' t t t(l l l t ¡ t t t . ¡ /_v- wisb' nlt p(rro aawisb' lu l)(t't'o risb' ,\tt pcrro (lt cl) qisb' iltr(,\tro perro ,\tt pcrro (lc u,slcdt'.s) ccrisb' risb'cb' .\u pcrro (dt' allos) mi t'humurru Itt t ltutttttt'tt Itt chunurt'u (dc t;l) nttasft'0 chumurrtt s u t'h ttm ttt't'u(I c ud.s) .stt t'lt tt tttrtt't'u (I t t'| | t¡,r) sc dividcnc n d o s c l a s c s i n t p o r t a n t c sq u c s c r c c o n o c c np o r s u Los verbostratrsitivos conformacióny son: I Vcrbos transitivosradicales: cr-rla acción.La basccs sicnrprcmonosilábica. Son los clucindicaudosparticipantcs Ejemplos: nakirtxchap xatqasak' nakoo'c'ril 2 nt( ugur't'(r tc pegutno.\ t t o , \ ' t ' ( n( c | | t ¡ . s ) Vcrbos transitivosdcrivados: S o r rl o s c p l cs c c l c r i v a nc l co t r a sc l a s c sc l cp a l a b r a sc, o n . l tvl er b o s i n t r a n s i t i v o ss. u s t a n t i v o s , l - l o s i c i o n a l c sa.t l i c t i v o s .c t c . l ' o t l o st i c r r c t ru n a b a s c c o r t I t t i r sd c t t l t as í l a b a . l).ir:mplos: Vcrbo transitivo dcrivado Otras clascs de palabras salso lr'eck k'un.jcl atz'anr chuttchu x¿lclxo nlnr q'cq yokyo chun dc ludr¡ ((tttt¡ttttt lrttlttt.irt .sul ,scttltttlt¡ ¡tttt'udo gt'utttlc ttL'gt'() ut oslttdo cttl ratirlsalab' ¡lltkirrxll'cclesi nirtk'atticlit xwatz'atni rchltllttb' xatxaqli rclanitrobrcsi xcxq'cqob'rCsi tilrytlkob' xchttni l( Ptt,\( dc ludo t t t t(' t t (( t t t t ¡ t t t t ltt lttrhttirt l t ' a < ' h ós u l lt¡.tt'ttlt) ta l)uru'\la lo ugt'ttttdunrt,s' ltt anrragrcciercttt lt¡ ttL't¡'slttt't' lt¡ cttt'uló (él) l).jcrcicios ldcntifique a qué clase pcrtcnccen los siguicntesvcrbos. tJtilice las abreviaturas I ..vltt o ¡r\¡rl''r. 'l'irryaa b'a11 r(o)k'ulturk x l tt t ¡ i t zl ' t t l r ' x(o)aachirlr r ( o) r u ¡ l L r p i k xooxa.jok ki n ' a t i n k r(o)wil r iniutpitab' r(o)wa'rk ' r c b 'in s u k xatink'anr x ( o ) l t r r nrt i k x t l u ' l t i tj o t ' I t l o ' u ' r l l u u ti l l t s i nakc'sc'ck r inauttl.j rorl'aanilak ldentifiquelosvcrbostransitivosradicalesconlasallreviatura\"V'l\R" v lostransitivos 2 derivados "1r'l'D". "on x(o )xchap xittinb'ccrcsi r a t i nl L r b ' t c s i x ( o ) s aal b ' r r v a t z ' a l ni xatwil tt xatqaiot' Katxwartcsl xcb'insak' ninwiq'la xinyokob' x(o)chunla nakatyokla xinaanujtcsi xaab'icha x(o)irrchLtp x(o)qaki'ob'rcsi r(o )qalocl ldentifique las pcrsonasgramaticalesdc los siguicntesvcrbos. ll,scribadc quó 3 laspartículassubrayadas(utiliceS: personagramaticalsetrata y qué f unciónclesempeñan singular,Pl: plural, Obj.: obieto,Suj.: su.ieto). Xoo'aawil xin-aawi¡ xal-clara rcb'-aat'ittt x(o)-ink'anr xcx- qach'uy xat-rab'i r ( o ) - l v u u t z ' uj i xoo-aachac¡'b'c r ( o ) - c ¡ i t lw x(o)-aaloq' xirr-xc1'alu al final dc cadapárrafo. párrafosv clasifit¡uclos Subrayelosverbosen lossiguientes S a ' . j u r rn a ' a . j ck. ji w a r r . j u rxr a ' a n p a t zw a q i b ' l i r a l . R a . i l atll a r b ' c c t ' c s i h c b ' c hric . i t t nt r i n r a ' t t t n a k c r s i t c l tl r t a l i t ck¡' i t r t t u u c ln ¿ u ' u ' a x y c r c h c b ' : I r x i n k o k ' a l . i n k ' a ' n a w a . jt c c . j c k ' c c r i b ' r b ' ¿ u r n c h i k t c c k ' ¡ 1 . N a q n a k c ' h u l ¿ rckh i r c l i n i r r a ' n a s a h o r' c h ' t t o l t t ts a ' . i t t n p a iltl ta k c ' r r l t l r rl i b ' c h i h a ' . S a ' . j u r rk u t a ¡ l i x c h ' i ' p u l c b ' n t o k o k i x p u a t r ' t u l i x c l ' t r s b ' i rt rl t k i r c h a p r b ' c r . i t t t r c tsl l l l r a l l r c c h k ' r _ r l u b ' . jlLi sr ¡a q b ' i ¡ . N a c ¡ k i r i l l i r u l .k i r i l v a k ; t o . j a ' a r akni n a c ¡ s l ' r c h ' o o l r a a l i llli r t l t t ' . A r ¿ t l . l k i k ' u x c ' L r tk i r a c l c 'r p a t z ' b ' a l l i c h ' i n a p a t z . VI VTR v' t' t) . l u n x i l c h a c ¡ k u t a ns .a ' l i . j L r n j u ncchl i k ' a l c b ' a a l ,l i p o y a n a r t t l a k c ' r o r l o c ¡ 'lii l o c ¡ ' l i ti¡r t n l . i i'nakc'xyc naqnayaab'ak. . l u n e l i kn a k c ' x y c n a q l i l o c l ' l a ji x i m w a n x r n u h c lu t x y u ' a n t . . i o ' a .w L i p o y a ¡ a r ni n k ' a ' n a k c ' x t z ' c c 1 . j Lt 'ronr o l a r r¡ u l i i r i n r . r a I r a k c ' r c c k ' ittt a ctlt i t h i r t l t ¿ltitilr i t l l . x b ' a a t r . a ' l i k ' a l c k . s a ' a w k u t q ' o l o k l i p o y a n a l t tt r a k c ' x k a w r c srii b ' , n a q n a k c ' x y cn a q y o ' y o I z . ' a q a l S - iz t t t t l t a c l ' a ¡ a k c ' x k ' a t l i x p g m , r c x r o k b ' a l x m u h c l i l l i h a l . N a k c ' x p a t z ' a . ri v i ' c h i r t r l i l o c ¡ ' l a T x t ' a n b ' a l l i c h c ' k ' a a r n .x k o l b ' a l l i l o q ' l u j c h ' o o c h ' s a ' l i r a w i n i k c b ' .r c t r a cr¡l a a k ' i t ' t c h ' c ' o q r c l i n q kik'utb'csiikchi ru sa' Xwara naq naab'alli l i i x i r n . S a 'j u n k ' a l c b ' a a lj ,u n l i c h e e k cw Inokortakc'roxIocl'i ta li ixirn,chi nrokoli rawb'al.Nakc'xhir.nakc'xk'atut w¿lllta chik poyalraur m a n a k c ' x b ' a a nruc . . l o ' k a nn a qs a ' j u n k u t a nl i Tzuultaq'anarunaxxokli loq'laj ixim, malaq i n k ' a ' c h i k t - c l ql i k ' a l . VTD VTR VI 'l'icmpo/Aspccttt l l a c c r c f c r c n c i aa l t i c u t p o c n q u c s c I l c v a a c a b o l a a c c i i r ny a I i t t t t a n c r ac n q u c t r s t l ts c r c a l i z a . [ l s c l c c i rc ¡ l c s u l i r n c i ( r nn o s c l i l n i t a í r r r i c a r n c n t¿eti l t c l i c a rc l t i c t t r p o ,c l t á n c l os l - t c c t l i tl ia l I r o ,s i s c c l l c L l c n t r ac n p r o c c s ot l s i s c a c c i i ¡ 1 ,s i l t o t a l l b i ó n s c ñ a l as i l a n r i s r n as c h a c o n t p l c t a d t o l l c v ¿ r r hu c a b o c n c l l r r t u r o . ( ' u d a t i p o d c v c r b u s u t i l i z a n t a r c a d t t r c sc s p c c í f i c t l sc n l o s c l i s t i n t t l s t i c n r p o s / a s p c c t o sL. o s t i c t n p o s / a s p c c t oqsu t - s c u t i l i z a l l s o n : ('omplctir o ( crcano: I n d i c a c ¡ u cl a a c c i t i n s e h a t c n n i n a c k ro s c l t a c o t n p l c t a c l oE. l n t a r c a c l o r d cc s t c t t c m p o / a S p c c t oc s x - t a l t t o p a r a v c r b o s i t t t r a t t s i t i v o sc ( ) l l l ( )p l l r u t r l t t t s i t i v t l s . Ejemplos: VI V'l 2 xint'anc' Xat-t'¿urc' x(o)t'anc' xotlt'allc' xcxt'anc' xc't'altc' x i n a a c ¡ ' alar - t Xatxc¡'aalu r(o)qaq'aalu x o o ' c c c ¡ ' a aul xcxqaq'aalu xc'b'inq'aalu ntt't'tli xin-ok cnlra t L ' t t t i . sl t ' xll-ok t'ttlt'tt.slt' ,sL't'tt.t'ó f úI/t'IIu) x(o)ok xoo'ok x ex ' c l k xc'ok entró (él/ellu) xinaatcnq'it xatxtcnq'a qatcnq'ir x o o ' c et c n c ¡ ' a x ex c l a t c n q ' a rcb'intcnq'a tttt'u.t'ttda,slt' la u.t,udó k¡ oyudunt¡s (u cl/allu) n t¡.t uyurlurrtn ( Lld.s.) lo,vuvudumos (u ellos) lo.s ut'urle (u cllo.r/u.s) Ito,\ ( (lllllo.\ (Ud,s.) .r('(uleron .\(' ( u.t'('r( ) n ( t' I I t¡.t/tt,s) ntt' ultnt:u,slt' lc rt l'¡t'u:ti It¡ ulu'tt:ttttto.s (u el/e llu) x(a) ttt¡.stt ltt'rt:rtt'ott ( Lld.t.) It¡.y ul'¡ruzutttos (u allo.s) It¡.s uhructs (u allo.s/u.s) (il| runto.\ anÍruron (L/d.s.1 t'ttIru n¡ tt (cI Io,s/u,s ) Completivo Ltjano: I n d i c a c l u cl a a c c i i t ns c h a t c r m i n a d oo s c h a c o m p l c t a d oc l t u n a a c c i ( r nq u c o c u r r i t i c r r c l p a s a c l o l c . j a n oE., l n t a r c a d o r c l e e s t c t i e r r - r p o / a s p e c t o e s k - t a n t o p a r a v e r b o s i n t r a n s i t i v o s c o m o p a r a t r a n s i t i v o s . I l n l a t c r c e r ap c r s ( ) l t as i r t g u l a rs c l c p o s p t l t t cI a v o c a l i ( k i - ) Ejemplos: VI VT <'tttttitta cctntinu'slc t tttttittó (ttl/cllu) kint'anc' kat-wark ki(n)wark na dr¡rntí le tk¡rmi^slc .tt,durtniri (úl/cllu) kin-b'cck kat-b'cck ki(o)b'cck kCtttrVafk t t t t , st l t t t ' t t t i t t t t ¡ , s ktltl'b'CCk t'utttitttttttt¡s kcxwark kc'wark .st,durniert¡n (Lld,s.) (cllr¡,s/u.s) .st,dttt'tuict'r:¡tt kcxb'cck kc'b'cck cutttitturt¡tt(Llds.1 ctttttittttt'tttt(cllos/tts) kinaachap katxchap ki(o)c¡achap koo'ccchap kcxclacltap kc'b'i¡cltap tna egut't'u5'tc lt' rtgut'ró (tt t;licllu)ki(o\ lo trgurrttrttt¡,s ilos ug(rrrut'on (Uds.) (tt cllt:t,s) los trgttt't'trttrt¡,s lo,t trgttt't't;(u cllts.slu.s) kinaarvab'i kat-rab'i clab'i ktltl'ccrab'i kcrt¡lrb'i kcb'rv¿rb'i tttt't¡isle !t' t¡.t't't (u Il/cllu) lt¡ t¡itttt¡,s tt().\o.t'(t'ott(Lltl.t.) lt¡.t t¡itttt¡,¡(u <'llt¡,t) los oí (tr t'llt¡.titt,t) l . a a u s c n c i ac l c n t a r c a d o rd c t i c r n p o i n c l i c l rt u r l u c c i o t .yt l t p l t s l t t l al c ' i a n a .c l t l t l g t l t r t l sc a s ( ) ss c l c p L r c c lac n t c c c d c rl a p l l a b r l r o l t o h F ) . i c m p l o s : VT ol¡clurp oAachap Oxchap Oc¡achap oEcchap o['rcha¡-l ohilts¿tk' lo rt{ut't'tt (lhaasak' lt¡ usut't'tt.slt' orsak' lo ugttt'r'ti¡ll1 tlc¡ttsak' tto,\olt'o,\lrt trgrrt't'trtrrrt.s kt ugttt't'ttt'rtrr ohccsak' u.slcdc,s ohc'rsak' cllt¡.slo (tgurrut'on VI oinwark oAtwark tlorv¿trk o( )ttwark oIrxlvark oc'w¿tl'l< dt¡nttí dt¡,sttti,slL' tlttt'tttit) tlt¡t'tttitttt¡,t t l t t t ' t t t i t ' t ' t ¡t t t. s l c d L ' . r clltt.: tlttt't¡tit't'tttt J I n c o m p l e t i v o( p r c s c n t c ) : l c ¡ t L ' t t r t (; l t t t tt ' l i t ' t t t ¡ t t t ) lc ¡tagu'slt' lc ¡tt'gt't(<tltt cllu) lc ¡tt'gtuttrt,s Ltd's. lt' I)(gut'ott lc ¡tL',qurrttt <'llt¡.t/clltt.: l n d i c a c l u cl a a c c i i l t l t o h a l l c g a d oa s t r f l n o l r ( )s c l u rc o m p l c t l t d o .I : l n r a r c ¿ t c l colrt t ci l t t l i c a e s t c t i c r n p o / i t s p c c kcl t l u l o s v c l ' b o si n t n r u s i l i r t l sy t t ' u t t s i t i v o cs s l l ¿ t k - .N l t l < -r ' l t r í ac l t l a ¡ r t i t t t c t ' l t r ls o l o n - y c n l a t c r c c l a p c r s o n as i l t g t t l u l ' s cL r t i l i z l Í t l t i c l t t t t c l t t cl t ¿ t - l l t t l t b i ó l t [ ] c r s o n as i r r g r r l a ¿ i n d i c a a c c i o n c sc l u cs ( ) l th a b i t t r a l c st t c l c c o s t t l l t t b r c . E.jcmplos: VI nink'arr.jclirk lrtrltttfo nakink'anjclak lrultufo nakatk'an-jclak lruhuitr,t r r a ( o ) l < ' a n j c l a l it t ' t r l t t t j t(rú l i c l l t t ) t l l ( o ) l r a k o o k ' a r r - j c l a kl t ' t t l t r r . f t t t t t o s nakcxk'anjclak lrultujutt (Ltd.s.) nakc'k'arr.jclak lrultujutt (t,llt¡,t,'u,s) ttin'atiltk Iutkilt'atiltk Itakat-¿ttirlk ¿rlinl< Ir¡koo'atitrk nakcx'atink Itakc'ulink t¡tc l¡ttitt¡ tttt'l¡ttitt¡ lc htttitt.s . s t l' t t u j t t ( ( ; l / ( l l ( t ) ttosltutitunt¡.s se ltutiutt (Ltds.) .st'lttuitut(L'llt¡.s/tt.s) V-[' ninxra nitkinrr¿t Irakatxra rta(o)xra nakooxra nakcxclara nakc'binra 'l ttrt' quiera ninroksi tttt'tluit't't' nakinroksi t( qu¡L't'(' nakatroksi lrt t¡rtit't't'(t;l/cllu) na(s)roksi ttos quiere nakooroksi (u Lld,s.) nakcxcloksi lL,.s t¡rrt,r't,tuo.t lo.st¡triet'o(u cllt¡,s) nakc'b'woksi nt( entru na (illru la enlt'u la cnlru (cl/cllu) no,\ enlru lc,sanlru (u Llds.) la.sentro (u cllo,s/as) PotencialClercano I n c l i c au n ¿ a t c c i i l n t o d a v í an o l c a l i z a c l ap. c r r )c o n p o s i t r i l i d a dc l cr c a l i z a r s c . E l I n ¿ r r c a d o r c l c c s l c t i c n r p o i a s ¡ r c c tl(l)¿ r r ¿l trl s v c r b t l s i n l n u r s i t i r o sy t r i r r r s i t i r o sc s t - . l r l s u l i . j oc l cc a t c g o r í a k c a m b i aa q . E.iemplos: VI linwa'ac¡ t't¡ntt'r'tt !in'clc1 .s'uldrt" latwa'acl t ot¡tt't'ti,t 1at-clc1 .¡ultlt'ú,s !(o)lva'ac¡ toowlt'irrl t'ontt't'ti (tl/t'llu) ( ()ttt(t'(nt().\' l(o)clq ,suldrú (últt,llu) loo'clc¡ .ruldt'ctttt,,s lcxwa'itcl lc'wll'¿lcl t t¡ntL,t'titt(Lid.¡.) lcr'clc¡ .;ttltlt'útt (Ltd.s.) t t¡ntt't'titt (cllo.s,tt.s) lc'clcl .sttltlt'ún (cllt¡,s/u,t) n t ( ( t t l t t u (' tu ' ¿ i It' tttttrtt't'rtt'ti lo untut't'ut'ti t t o . :t u n u t ' t ' t t t ' t 1 t ( , \ ' ( t n t ( t r r ' ( t r L , t t¡rtor .rsr t l , s ) l o . : L t t ¡ t t t t ' t ' t t t ' t ' n(ttt' ¡l l.ts¡ . s ) trvisi 1 l r : r ri :, ir l o . ¡ t t r ' ttu' l t ¡ . s t tt t t ' i l . ¡ lt¡,stttttt'ti lt¡.sttcru't'nlt¡.s l t ¡ , s u t ' u t ' r i (n( / d , ¡ . ) l t ¡ . s t tut t ' t i t t( c l l t t . s / t r . ; ) v't' lirrrh'lk' tlrtrlt'rrk' !(o)ixb'ak' toorb'¿tk' lcrc¡ltb'rtk' lcb'inb'ak' -5 irisi lr¡isi lccrisi lc'r'isi Potcncial l,c.ianou optat¡!'o l l l d i c a u r l aa c c i o nt o c l a v i au o r c a l i z a ( l ap. c r o c o r )¡ r o s i b i l i t l a cdlc r - e a l i z ¿ r r sLes. t a c a t c g o r ' í a c s i r r t l i c ¿ t t ¡l lrro rc l ¡ r r cl i . i oc l t - . c ¡ r r cs c c o n r b i ¡ r ¿c ro n L u rc ¿ u n b i oc n c l s r r l i . j od c c a t c g o r i ac l cl o s v c r b o s i l r t r ' ¿ t n s i t i r ,colsc - k c a n r b i i la - q , y c o n v c r b o s t l u n s i t i v t r ss c l l s r c g a c l s L r f i j o- a q . F l . j e m p l o s : l i n V c r b o s l r a n s i t i v o sI l a c l i c a l c s : c h o i n c l r u p: r t ¡ t7trt' I t t (tgu t'r'( .t'() (ltt( ltt lrt tt.gttt't't'.s chouuchupat¡ choircha¡raq t¡ttt' Io u!ttt't't' t"l choir¡achir¡rar¡ t1tt c I rt (t.q(rt't'( n t ().\ choccchlr¡raq t1ttt' Irt ut!ttt't't'tt ttrl.s. choc'rchirpat¡ t¡ttc lo ttgttt't'L'rtcllo.t ( ' o r r v c l b t l s t t ' ¿ r r r s io t isr .t l c l i r ' ¿ r r l o s . choinkanrsihaq choukurrrsihlq c h o i r k a n r shi a q c h o i c ¡ al i an rsi l ra t ¡ tJttt'lo nrdl('.t'() q t r c l o n t u ! L ' , st t i (ltta lo ntule él t¡ttt'lo ntul(tn().\ ttl chocekamsihaq choc'xkarnsihaq que lo maten uds. quc lo muÍcn t'llt¡.s En verbosintransitivos: ch inb'ccq chatb'ecq choib'ccq c h c ' w a rq 6 qua ('umtna l'o que cttntines ttr qttc t'utrtirtt'ttl qua tlut'rnrun allt¡,s Progresivo: c s" c l c c i r 's c c s t ¿ t I n d i c ac l u cl a a c c i ( t ns c c r . l c u c n t rcan p r o c c s oc t t c l t t . l o l l l c l l l ttll c i n c l i c ¿ t r l a i n l r a n s i t i v o sy p a r a v e r b o s h a c i c n c l ol 9 c ¡ u ci n c l i c ac l v c r b o . [ . i ln r a r c a c l ocr l cc s t c t i c t n p o / a s p c c t o no s(] rlarca con transitivos cs cl vcrbo intr¿rnsitivtlyook(r'rl ¡trtt<'c,srt).El aspccto progrcslvo, prtlr¡t'csivrl prcfi.jgsc¡ cl ycrho couto otr¿lscatcgoríasclc tictttpo. La cstrtlctttrabiisicatlcl aspccttl v c r b t lp r i n c i p a l t l c l a t t r i l i a r c o l l l ( ) l i t l t c i o t r A i n . t , i y . u ¡ ¡ r ¡ s i c i o n ¡ l c o n c l s i g n i l i c a c l oc l cr , . s 1 ¿cl '¡.u c intransitivos vcrbos ltls .1u" * prescnta cn fbrma clc sustantivo verbal. La lirnna sustatltivaldc qtlc coll vcrbos obligatoriantcntc son i¡troclucickrspor rlcclio clc la prcptlsicitin chi. tl'liclrtras ( ' o n v c r b o s t r a n s i t i v o s .l a I t r a r c ac l c l s t r . i c t o t r a ' i i t i v . s c l u s 9 c l c l a p r c p o s i c i r i nc s o p c i o n a l . acompaña al posicional y la cleI ob.ietoal sustantivtl vcrbal' Ejemplos: [Jnaaccirin]'ransitiva: y o o k i n( c h i )r i l b ' a l y o o k o( c h i ) r i l b ' a l y o o k o( c h i ) r i l b ' a l It¡ c.slt¡t'vit'ttdt¡ It¡ aslu viettdt¡ I t ¡ t',sI tt tttt s.st' i t' tt d t¡ C l o nu n a a c c i ó n I n t r ¿ r n s l t t v a : Yookin chi aatink yookitl clri utink chi atirlk yooko yooko chi atink yookcx chi atink yookcb' chi atink nt ( (,\ | ().t' hu ti tt tt dt t lc astti.sbuñuttrlt¡ il csltt ,tt' L':;ltihttñutttk¡ (.\ I u nt (),\ ltu ñ u tt d t¡tt t¡,s :;e eslrin buñutrdrt (uds) .sL'a,¡lún lruñundr¡ (cllt¡,s) dcbidoa qllc sc puedcindicarctl progrcsivono sc ubicacn un ticmpocspccífico. E,laspcctcl sc cl aspcctoprogrcsivosc ubicacn ticmpopasadtl. y cn ticrnpofutunl. C'uando ticmpspasaclo chaq. F)jcmplos: agrcgala partícLrla A c c i ó nt r a n s i t i v a : yookcx chaq xsak'b'al yooko chaq ccsak'b'al yookcb' chaq qasak'b'al I c csI u ltttn ¡tczturd rt ( tt,sI atlt'.s) lc.scstitbumrt,s¡tt'guntlrt u tt.sleda's n t¡,sr'.sIu l'¡u tt ¡tegu n d rt ( t' | | t¡.s) Acción intransitiva: yookin chaq chi wark yookat chaq chi wark t't¡ c,slubud u rn i c ndtt tu estubus tlurniattdt¡ yooko chaq chi wark yooko chaq chi wark yookcx chaq chi r,vark yookcb'chaq clri wark aI cs I u l'¡u dut'nt i andt ¡ n oso ! ro s esÍ /t b u nt t¡.sd ur m i enclo usI ctl a.ses l u hun d u rnt ia n tlo t'| | t¡.sa,st ttl'¡ttn tt ttt'nti t' ttd t¡ ('uanclocl aspcctoproglcsivosc ubicacn ticrrpo firturo, sc agrcgacl sufi.jo-q tr la raiz. posicionalindicandounaacci¿)n potcncial. E.iemplos: A c c i ( r nt r a n s i t i v a : vo{)lln yoor/o yo04o l a l v i l b ' a l ( c l r a a w i l b ')a l rilb'al (chi rilb'al) ccrilb'al (chcrrilb'al) !t, t,.s!ut'ú yicttdt¡ I r¡ c,;'t u t'ti t'i t,t t tl t ¡ I tt.s t,.t! u t'a tttt¡.s t'i t' n I t t Acciirl intransitiva: y(x)lat yoolcx voor¡cb' chi tr'cck chi b'cck chi lr'cck t'.s! tt t'ti.st tt ttti t t tt tt d t ¡ a.tI u t'ti tt <tt ttti ntt ttdt t ( usI ctlcs ) t'.sI tt t't'ttt t'ttnt i ttu nIt¡ ( c I I t ¡.t) E.jcrcicios ( ' o l r . j u u u cl o s s i g r r i e n t c sv c r b o s i n t n u r s i t i v o sc n l o s t i c n r ¡ - r o s / a s p c c t oc so n r p l c t i v o I i t t c o r t t ¡ r l c t i v op, o t c n c i a Iy p r . o g r . c s i v o . ('ornplctil'tr I . cj u n t l Fl'cck 'nVltrk ok Inconrplctivtl I'otcncial ccfcilllo I)rogrcsivo completivole.iano, 2 Conjuguc los siguientesvcrbos transitivoscn los tiempos/aspectos incomplctivo,potcncialccrcanov progresivo,utilizandocomo objeto la tercera persona singular. Corlplctivo Inconplctivo Potctlcial l)rogrcstvo ilok to-jok chapok 3 ( ' o n j u g u c l o s s i g u i c n t c s v c r b o s t r a n s i t i v o s c l t l o s t i c l t t p o s i a s ¡ r c c t ocso l l r p l c t i v o c c r c a l l t r i ¡ c o t ¡ p l c t i v 9 . p o t c n c i a l c c r c a l t oy ¡ r r o g r c s i v ot,t t i l i z a l t d rcl o t t t os t t i c l t ll ¿ tl c r c c l ' l tp c r s ( ) l l lst i r l g t r l i t t ' s r l t t l l l r t i let l c s . y c o n r o o b - j c t ot t l d a sl l r s p c r s ( ) l l t l g ('orrr¡rlctivo ilok to.¡ok Inconrplctivo l)otcltcial l)rogrcstvtl chapok Movirnientoy Direcciírn Ll urovinlicnto sc rcflcrc a la lilrrna dc indicar cn cl vcrbo cl significado dc: i¿'o ventr u hut't,t'lr¡ quc ittdictt cl vtt'lto; y dirccci(rncs la Íbnna clc indicar la dirau'ión hacia tlondc sc clirige l a a c c i i r n( p a r a a l l á . p a r a a c á . c t c . ) . P a r ac l Q ' c q c h i ' s c p u c d c n s c ñ a l a rl o s s i g u i e t r t e s : O l -/ u l Ox-i uxNunrc'- de allá paraacá clcacluíparaalla al pasar Ol-ul y quicrcdccirquccl agnctcvicncdc otro ilc pcrsona, Sctrbicacntrccl licrnpoy losrnarcackrrcs dcl vcrbo. IugarpararcalizurIa ¿tcción E.jemplos: VI KLrlinxark Kulatwark Kulwark KLrloowirrk Kulcrsark Kulc'wark l'ulinchal trrlatchalcl tulchaql lLrloochalc¡ tulcxchalq 1 ul c ' c h a l c l t,ittt'u dt¡rntit' t,t'tti.sle u drtrntir t'itto rt dt¡rmir t't'n i nt o.s u I t ¡rm i t'ttt ¡,s t'i tt i t' t'tt n tt.slt'd t'.¡ u d t¡ rnt t r t'in i<'t'tlt cl lt t.srt Ll()t'trt¡I' vendré vattdró,s venclrá (él/ellu) t'end rtntt¡.s vendrún (LJd,s.) t,t,n d rú n ( t' I I tt.t/u.s) VT Xulirrril chacl X r r l a t r i lc l r a c ¡ Xulril chaq X t t l r r r ritl c l l t r ¡ Xulexril chaq 'h'ril Xule chac¡ vutou r)ern( v i t t t ¡t t r , ( r [ c vitto u varlt¡ t ' i t t t ¡t t l ' ( ' / 7 , r ) . \ ' vino u verlos u tt.stedes vino u t't'rlr¡.su cllt¡.¡Ox-ux de El prefrjo ox-. se cncuentraentre los prefijos de tiempo asPectoy los marcadores personasy qr,riercdecir qLrcsc va cleaquíparaallá,pararcalizarla acci(rtldcl vcrbo. Ejemplos: VI Xuxin'atinkchaq chacl Xuxat-¿rtinak c h a c¡ Xux'atink Xuxoo'atinkchaq Xuxcr'atinkchac¡ X u x c ' a t i n kc h a q fui u bañurme /iri.:lt' u huñurlc firc u ltuñut',sc(tl/cllu) .filimo,su httñornr¡.s fircrotr tt ltuñur,sc((ld.s.) ) .fitcron tt hu ñu t',st'(el lt¡.s/tt,s Xuxinxb'oc¡ Xuxatxb'oq Xuxclilchacl cltac¡ Xtrxccchap tnL'f irc tt lluntut' tc fite u lluntut' .fitinrosu t'crltt rr ugrtrt'rrt'ltt fitt'r'ott tt.slt'dc.s v1' Nullc': al pasar til prcfi-io ltutrlc'- ocurrc cntrc ltls afijos pronominalcs y la basevcrbaly quicrcdcri cluccl agcntc rcaliza la accititl tlcl vcrbtl al pasar. VI Xinnumc'atink XatnLnltc'atink Xnulnc'atink Xoonumc'atink Xcrnutrc'atittk Xc'nr¡tnc'atink ntc ltuñó ul ¡tu.sut' !t ltttñu.slcul ¡ttr,strt' .ta huitó ul ¡tu,sur Xinnurrc'cltap Xaantttnc'chap Xxtrutlc'chap Xqanurnc'chap Xccnutnc'cltap Xc'trtttrrc'chap Io ugttrt'tt ul ¡tu.sttt' i l ( , . \ | t t tt ) ( t t t t () . t t t | ¡ t t t . s t tt ' .sc l'xtñttt'tttt tt.s'IcIt,sttI ¡ttt.sttt ,st' lxtñurt¡tt t'lltt.s ul l)(t,\ut' V'I' Io ugttt't'tt.slt'ul ¡tu.sttt' Io ugtrt'n) ul ¡ttt.sttt' Io ugttt't'ttto,sul ¡tu,sttt' ol l)e.rut' (tt,stL'd<'.s) (cl lt¡,t) Io ugtrrrtrt'orr u | ¡ttr.sttr' Io ugurruntn Tambiónsc pttcclctrtilizarlasfonnasdc ir y dc vcnir utilizantlola palabranuttlc Fliemplos: Pasalllcvándoclcaquíparaallii I o ¡tct,s<t| | avun dr¡I o Xuxinnutnc'k'am Xttxaanlttlc'k'atrt Xuxnulnc'k'am Xuxqanume'k'am Xrtxccxttumc'k'alt.t X L t x c 'x l . l t t t l c 'k ' a l r t I rt ¡ttr.s tt.sI t' I I c vúttd t¡| o Io ¡tu.sóllcváttdolo lo pasumos Ilevúndolo t ctIc,s tt t'tt tt | | t' vtind r¡| tt tt,s I tt ¡ttt.s I tt ¡ttt,tu t'rt rt | | t'vtin clr¡| r¡ t'| | tt.s Pasarllanrando dc alláparaacá Xulinxnumc'b'oq me¡ta,sóllatnando Xulatxnunrc'b'oq le pusó llumundo Xulxnurnc'b'oq lo ¡tu.sóllumuntlt¡ Xulooxnume'b'oq nospusó lluntundo Xulecxnuntc'b'oq lo.s¡tu.srillumundo(u r.r,stedt'.s) 'b'oqcb' Xulrnume lo,spu,sólluntundo(u elkts) Ejercicios I ('oniuguclclsvcrbosqLlcscprcscntan a continuación cn losticrnpos/aspcctos complctivo cercano. iltcolnplctivo y pulcltcialccrcano, agrcgando rtrovirtricntos dc alláparaacáy dc acápara allh. ( ' o n n r o v i n r i c r r t od e a l l h p a r a a c i i : ('orrplctivo lncornplctivo Potcncial Progrcsivo Il'cck []'atz'unk to'onink C o n r n c l v i r n i c n t od e a l l á p a r a a c á : ('ornpletivo Tojok Incornpletivo Potencial Progresivo k'anjclak x aj o k 'l'raduzca c indique para dondecs la acción. las siguientcscrprcsioncsvcrb¿rlcs Xult'unc'k sc cuyrirlc allli p a r aa c l i ( d c l c i c l o ) X r tI r t tt n t t c ' b ' o r ¡ Xolinrk'arr X t l l i r rr n L u l r c ' i t ai t r a l i . X in n u n r c ' y a a b ' a k 'l'trlirrkanab' -l'rrxinkanab' 'l'ur i t u t u t r t cc' l t l t ¡ - l 'l'ulril Xutnrnnc'rvurk 3 kls vcrbosv clasilíquclosscgúnmovimicnto. En el siguientcsp:irrafirsubr¿rvc ' l - a c ¡ a s c c l'ai cch¡ a r l n r u u c lk c ' v o ' l a . l r r n a . i p t t ' tl trtt r ' l t t t t c ¡ ' cS. i t ' ¡ l i r t lk c ' 1 " o ' l ac l t l t c.ll t r t t l t i ¡ l L t ' t r t l x b a l a r r c ¡ ' cL. i r n a ' c b ' , l r k i k ' x k ' ¿ r h ' a 'a. b ' a r t . j u n cysl t a b ' a ky o o k c b ' t r l i l t k ' l r ' at l a k c c r uc h i l r " a r k t u li r r k ' l ' n ¿ r k c ' k a r r a b ' acnhki r v ¿ r r l <K.' u r l c b ' r ¡ l k r r t c t r ' c hri i r k r t b ' 1c. l u t nl i t i i r i l i r t ¡ r c l r k i k ' . M g c 1 9 pk o x c ' k u t c ' c c1h a c s¡ a ' . i u nl i r o c l t o c l st u ¿ t l t k , l t r ¿kttlttr c ' u ' l t r k -i t t . l t li ln k ' a ' c h i k k c ' c c k ' a l l l < . . h ' ¿ r rrl c l l k c h i M o c l o nx c ' l t ¡ l x c " k ' a r n u t k c ' k ' c h c s a ' r b ' c c n k ' i r t t t a r a t ta . i u ' i ' s rkt t t r c ' r t ' l t t ' k A ( ' h ' o r v c l l s a ' r t t c ¡ c b ' l is l t a l l k t. t t n t i t c ' k u n t c l c b ' u ' a l r a i t ' ¿ u nt i r c 1 . y . i r l l i t c ' r 1 i r . ¡ j . j u rIr) ' i r t z ' r r t . j u r r r i r u c k¡ c ' r i l r u r ciln k ' a ' k c ' k a r n . k c ' n r i r k a r n s i n l < i l c b ' r - i k ' ilni k ' i r . A ' i n n a k c ' r ' l . i b ' r t t rr t r r i r¡ i l i ' ('lt'orvcll. n a k c ' r i l c b ' l i k o k ' a l L r tj w a l n a k c ' k a c l a l i i rkb ' a a n c b ' . j t r nB ' a a t z ' t t t . i r . t t r V. cotl t.tltll, @ Modo E,lrnodoscrcflerea la actituddeI hablantehacialo queclicc.Sercconoccnactitudcscomo sc ctc.). Ilstasactitudcs no te tlucrlttas, (ltazlo,bhñatc,conrc,ayúrtlalos. o ncgaciirn ordcn.rutcgo IMPERATIVO. cxprcsancon cl tlodo ll¿rrnaclo y la clasc grantatical clcla pcrsona-númcro varíaclcpcnclicndo cslosltrockrs La lirrnt¿r clcinclicar t l c l r c r b o . : i e s t r l r r l s i t i v ot t i l t t l ' i t l t s i l i v o . a la scgunda (icncrallncntc y cxhortativosc usaltltacicndorcl'crcncia irnpcrativo los uroclcls sc o cxhortación orclctl ttlla ya clucrcgulanttctttc plrrral)cnlunci(rnclcsLtjcto, pcrsona(singrrlaro Irocxistcdilcrcncia dc rnodoitlpcrativoy exhtlrtalivo hacccr.llitnra dirccta.[:ntrclasrnarcas c r c c ¡ t l o c o n l a . p c r s ( ) n ¿prl u l i r l c l t d o n d c s c u t i l i z a t t t t s u f i . i t cl ¡ t t ci r t c l i c ict l l l t t l c l t li l t t p c r i t t t v t l c. t t t t la ílnica dif'crcnciac¡uchay cs clt ctlanto al ttlntl o timbrc dc voz, las ilcllráspcrsoltasgrarnaticale-s t o r r o l u c r t c i n t l i c l o r c l c l l .I o r t os t l a ' v ' icl r c l i c ac x l l o r t a c i t i t l . S c g u r r r l ap c r s ( ) l l us i r r g t r l l r r . I r n p c n t li v o / c r h o r l ¿ t t i r . c' tot l l V T R . - N o l l c r , ' an r a r c ¿ t t l ttl ltc l s t t i c t t l . - l r l l c r b e t r a n s i t i r , , lol c v a n r a r c a d o rd c o b j c t o s u f i . j a d o¿ r l l r t a l d c p a l a b r ac i l l c l i c a c l a o travós c l c l. l l J . H n c s t c c i t s ( )n ( ) h a y u n s u l i . j oc ¡ u ci n c l i c l L rucn o c l c l o s c l o sl t t t l c l o sg. c r t c r a l t t r c n tsci l l o s c l l l a r c a l ¿ r . u í zv c l b u l y c l o b . j c l or l c l l r u c c i r i n ,u c ¡ u si c l o n l a c l t c r . r c l t tcal t t l t t t lt l c r , t l zc l t l cs c t r t i l i z ap a l ' ac l t l c 1 - l ¡ c { at o n r a r - scc( ) l n ( )c r l t o l l t r t i v o o i n t p c r l t i v t ) . i r u n c l r . cl ct l t r v c r b t l t r a t l s i t i v t lc s I l l t s c x h o r t l t t i ' n t r . ( ' u a l t c f tcr s t ( ) sv c r b ( ) ss r l n i n t r a t r s i t i v i z a r l o cs s. c r r i u r t l os c l . t t l l ar t t ¿ i cs l r t r t l c l oi t l p c r a t i v o , c l c t - r i d o I r c ¡ L r cl l c ' u l rc l s u l i . j o- n r l u c l o i n r l i c ¿yr c l s u l i . j o- o c l L l cl l t c c l r l ' " ' c t ' t r itllt t r l t l t s i t i v t al t l t i ¡ . t l t s i v t t . rn¡rlos: l,..ie I crllot.t¿ltl\'(): r c t ' [ r ot r ¿ u r s i t i v o l a . I ' c r ' .S i n g u l a r b'ak'in ilo jachcb' t'(tIn(trru l¡l(.' tttIII (tII().\'.' , ¡ttir'lt'Itt,s.l V c r b o i n t r a l r s i t i v oI i n t p c r a t i v o b ' a k '- o n i l- o n jach- ort ¡tttttut't'ut ,¡turlt,! vtt con VTD. I rnpenrti vo/exhortati ( ' o r t l o s v c r b o st t ' l u t s i t i v ocsl c l ' i v a t l t sl st t c c d cl o s i g t t i c r l t c : - ( ' r u r n r l oc l r c l b o c s t r - u ¡ l s i t i rlol c v u c l s r r l i . j ot l . ¿ u t s i t i v i z ¿ rrtll colrt t t s ¿ t t i v t l . - l - l c r ' ¿cr l n r a r c a c l odr c o b j c t o s L r f i . j a ccl on c l v c r b o i n d i c a c l op t l r t l c c l i o d c . l U . - N o l l c v a s t r l i . j op a r i t i t t c l i c a lt t . t o t l t l . - N o l l c r ' ¿n r r a r c i t t l o rt l c s u i c t o ( 2 a . ¡ r c r s o n as i n g L r l a r ) . ( ' r r ¿ u r r lcos l o s v c r b o s s o n i n t r a n s i t i ' n ' i z a d ol lsc l ' a c l s t r f i . i o- r t c l c l t r ci n c l i c ac l i t n p < ' r ' t t l i t 'pcro tt ( p a s i v t l a l l t i i t i v i z a t l o ). t a n r t r i ó ni u c il c a u l l r 'c t ' b o i I l t r a n s Ejemplos: Vcrbo intransitivo' Vcrbotransitivo: wartcsihq rnesuo kamsihcb' ¡utlrtrméct,rto.s.t ¡ barrckt ! ¡ntútalos! wcrtcsill Mcsun kalnsin lulrtrntL't't'¡ ,'btrn'c! itttttttt'l Imperativo/exhortativocon VIR. Cloncsta clasedc verbos no sc hacc dif'ercnciacntre el lnodo impcrativo y cxhortativo clcbidoa quc sólclsc hacc ttn cantbitl cn cl tollo clc voz para indicar uttlt ordcn 0 cxhortación. Al igual quc los otros casos.llo sc ur¿lrcaal su.jctodcl vcrbo y cl sufi.joclttcllcva para indicar cs _V I n. ,.,.¡1¡dC¡ Ejemplos: b'chek wark t'ttntinut' tlt¡rmir b'chcn w¿lrln ¡(um¡nu! ,dttct'tttclc.l ok ('nlrdt' tlkatl ¡t'tttt'ttl clk .salir clcn ¡sul'l plural. persona Segunda M g d o c o n V T R . C o n v c r b o s t r a n s i t i v o sr a d i c a l c sc l I n o c l oi n t p c r a t i l o i c r h o r t a t i v o s c i n d i c a d c l a s i g u i c n t cm a n c r a : - C u a n d o c l v c r b t l c s t l a n s i t i v t l l l ( ) s c l l l l l r c ac l s t r . i c t o . , Sc rlarca al ObjctOcon sufi-ioclt cl vcrbo inclicadoa travÓsclcl .lll. - El sufi.joque indica cl impcrativo cs -maq. I r n t r c l a r a í z v c r b a l y c l s u l i - j o- n ) a qs c i n c r u s t au l t a v o c a l c p c n t ó t i c ac ¡ u cs i r v c p a r ad i l ' i t l i r d t l s consonantes,ya que la raíz clclverbo lleva una consonantcal fln¿rly cl sufijo de lnodo inicia igtral C ' u a n t J ol o s v c r b o s t r a n s i t i v o sr a d i c a l c ss o n i n t r a n s i t i v i z a c l o sc,l v c r h o i t l t r a l l s i t i v t ll l c v a c l -q -n s u f i j o - o q u e i n c l i c ai n t r a n s i t i v oa n t i p a s i v o ,l l c v a eI s u f i j o d c l i r n p c r a t i v o ,l l c v a c l s u f i j o d e l p o l c n c i a l y c l r n a r c a c l 0dr c l s u i c l o i n c l i c a d op o r n r c d i o d c J B . E j e m p l o s : Vcrbo transitivo: b'ak'amaqcb' ilimaqo chapamaqo ¡umtirrenltts! ,'ntirt'tttttts ¡ugúrrenlo! Verbo intransitivo: b'ak'tl tlclcx tdttt(tt't'(ttl ilonqcx ,tttit't'tt' chaponqcx ,'trgtrrrartl ( l o n v c r b o s t r a n s i t i v o sd c r i v a d o s c l r n o d o i m p c r a t i v t t o c x h t l r t a t i v o s c i t l d i c a d c l a m t s m a manera que los radicales,con la dif'erenciade quc cuando son transitivos ya no llcvarl la vocal cpentéticacntrc el suf,r.jo-rnaq y laraiz,vcrbal, pero si lleva cl sufijo transitivizador o causativo. tambión llcva cl sufi jo dcl potcncial -q y a final cl tn¿rrcadordcl objcto. C u a ¡ d o e s t ac l a s ed c v c r b o s s o n i n t r a n s i t i v i z a d o sf u n c i o n as i l n i l a r q u c c l c a s t la n t c r i o rc o n l a r eI i r n p c r a itv o - n h a c ct a n t b i ó nl a f u n c i ( r l cl l ci r t t r a t l s i t i vi z t t d o r . ú n i c ac l i f c r c n c i ad c q u e e I r n a r c a d o d Ejemplos: Verbo transitivo: wartcsirnac¡o ,lutit'nuttnos ! mcsuntaqo ;bún'unb.l karnsirnaclcb' ,ntúlcttlo.s.l verbo intransitivo: wartcsincle x mesunqex kanrsinclcx ! ,udormczcan burrun! ¡ ! ,'ntult'n ( ' o n v c r b t l i l l t r a l t s i t i v or a c l i c a cl l i n r p c r a t i v oo c x l l o r t a t i v os c i n c l i c ¿ ring u a l l o s c l o s .y a c ¡ u cl a c l i f ' c r c n c isac h a c cc n c u a n t oa l t o n o d c v o z . t o n o f ü c r t c p a r ai n c l i c a r o r d c ny l o n o s u a v cp a r ai n d i c a r I t n ac x h o r t a c i i r n .I r l t c s t cc a s o .s í s c n r a r c ac l s q c t o c l c lv c r b o i n t r a n s i t i v oc l u cv a s u l i j a d oa l v c r b o inclicackra travú'sclc los ntarc¿rdorcs clc pcrsona dcl .lll Ejemplos: b'cltcnc¡cx wannqcx sccb'anc¡cr taclcnrlcx ,'r'tttttint,il.l , d ttt; t'tntt n.sa .l ,'tt¡tItt't'tl,st'.1 ¡,sttltun.l lJj ercicios I F'orntc I 0 v c r b o s t l ' ¿ r r r s i t i v ocsn i r n p c r a t i v o sc u y o o b j c t o c s l a s c g l u r d ap c r s o n a d c l s i n g ul a r . ('hap aParra I l c a l i c c - 5r , c l b o si n t r a n s i t i v o sc u y a o l r . j c t oc s l a s c g L r n c lpac r s o n ad e l p l u r a l . Witriltclcr rlrrcrnl¿rrr Capítulo-Estativos I - t l sc s t ¿ r t i v osso n p a l a b r ' ¿ql su c i n c l i c a nc s t a c l oc. x i s t c n c i a ,c c l u i v a l c n c i al,u g a r o i d c n t i d a d . L a b a s c o p a l a b r ap r i r r c i p a lc l c u r . rc s t a t i v o p u c c l es c r L l ns u s t a n t i v o , t r n a d j e t i v o , u l l n ú m c r o t l u n posicional. l . o s l l l ¿ r r c ¿ r c l o r cl cs p c r : i ( ) n ¿yr n ú r r r r c ngl l a n r ¿ t t i c a l ctsl c l s u . j c t os o t t i t t c l i c a d o sp o r t t l c d i o d c l . l u c g o1 3 . I ' : s t o ss c [ ) ( ) : i l ] o n c an l a p a l a b r ab a s c y s c c s c r i b c t rs c p a r a d o sd c l a m i s m a . . l t l l : ( i OI l : I ) r i r n c r al l e r s ( ) l r as i t t g u l a r S c g L r u c lpac r s o l t ¿sri n g t tl a r 'l'clccra p c r s o r t as i n g u l a r I ' r ' i n l c r - pa c r s o r t a¡ t l u r u I S c g r r r t r l ipt c r s o n u¡ r l u r a l l c r c c r a p c r s o n ap l u r a l -ln -at -0 -o -cx -cb' anitnalo cosa principalobasc:cl cstativoindlcaqucla pcrsona. I Sustantivocornopalubra c s l o i n d i c ¿ r dpoo r c l s u s t ¿ l r t l r \ ' o . li.jcm¡rlos: I a . p c r s o r t as i n g ul a r ' l i t . p c r s o t . t si ti n g ul a r s i n g ul a r -ia. 1-lclsotra I i t . ¡ r c r s o l u¡rr I r r l a I 2 a . p c r s o t r ap l u r a l - j u . p c r s o r t ap l u r a l l a . p c r s o t t as i r r g Ll ar r ? a . p c r s o n as i n g ul a r -3ap . c r s o u as i n g u l a r l a . p c r s o n ap l r r r a l la. pelsona ¡rlural 3 u . p c r s r l r r a¡ r l L r l a l aj k'Lrtuttclin a . jk ' r r t u r t c l a t a . jk ' u t u n c l i r . jk ' L r l u t t c l o a . jk ' L r t u n c l e x a . jk ' r r t u n c l c b ' .\o) iltu(,\'tt'o ('t'(,1 tnu(.\ll'o winc¡in rvinqat \\'rllcj wint¡o \\'ilrqcx rvinqch' .sol llotttltn' t,.s tttttt,,¡! t't¡ ( t;Iic I Iu ) .\()tn ().\ II I (I (,\ t l'().\ ,\() t t n uas lt'0,s ( L/d.s.) .\()t t tn (t (,\ | t'().s ( t' | | rt,s/u.s) t,t'<'.sI Iontbrc t,s I I t¡m l'¡rt' (clit' I lu ) .\()nt (),\ [ [ t¡ n l'¡rc,s .st¡tt I I t¡ntl¡rL',s( Lld.;.) .st¡tt I I t¡tnb rt',s ( c I lt¡.s/u,s ) I a. pcrsonasingular sirrgular 2a. pcrsclna -1a.pcrsonasingular la. personaplural pluraI 2a. pcrst'lna 3a.pcrsonap l u r a l aJ s l l n a.ls i ' a t aj s i ' aJs i ' o ¿lis i ' c x .sr¡.t'leñudc¡r ¿l.ls i ' c b ' ,tt ¡n I t ñ u t I t t t't',s( c | | t t.st'tt,s) t,t'a.slcñtttlt¡t' t'.s I c ñudt ¡t' ( t' Iit' | | u ) .\()nt ().\ | e ñu d t ¡re.s .sott l<'ñutl¡¡rc.s (l-lds ) U n s u s t a n t i v (c) o l ¡ o b a s cc l cL l nc s t a t i v os c t l i s l i r r g u cc l c t t l t s t t s t i t l l t i v tpl t l s c í t l op t l r c l . i t r c g ot l c marcadorcsdc pcrsona quc lleva. El poseedorcleun sustantivoposcído cs llrarcacltlpor cl .lttcgtr A y cl sujcto tlc ttn sttstantivtlcomo cstativo cs Inarcitcltlpor cl .ltrcgoI)' lljemplos: Sustantivo poseído Sustantivocomo cstativo Oakok'al t a . p . p. l A t t u t ' . st l' t ¡ ,tsti ñ t ¡ , s k t t k ' a l t l I a.p.p. lll loilto.\ Illllo.\ cckcmlch" 2a.p.p.lA ,ttt,slcjctlot't'.s(dc (ld.s.) a.ikcrrllcb'cr 2a.p.p..ll) sott lt' jcdor<'s was l a . p . s. l A Dti ltil,¡. ttt(lt't)t .st ¡.t' lt t' t'il1tt tt t ) n I u.t'() t' a ar a b ' i n ? a .p . s . l i l r r l l . . l A ttrhifu rab'inal 2a.¡-1.s.lirrnt..lI) itsll't'jin (( ld,s.) la.p.s..lli t ' t ' L ' sl t i i t t A d . i c t i v o c ( ) n r o p l l a b r l t p r i r t c i p a l : c s l c c s l ¿ t t i v o i l t d i c a c ¡ L r cs c t i c n c l ¿ t c ¿ t l i d ¿ rtdl 2 ao r c l a c l i c t i v o . c a r a c t c r í s t i c ai n c l i c a c l p F).iemplos: I a. pcrsonasingular singttlar 2a.pcrsotra 3a.pcrsonasingular la. pcrsonaplLrral plural 2a.pcrsorta 3a.pcrsonaplLtral chaab'ilin ch¿r¿rb'ilat c h a a b ' li chaab'ilo ch¿rab'ilcx chaab'ilcb' .st¡l l¡ttt'ttt¡ I a . p c r s o n sa i r t g u l i t r 2a.pcrsonasingular 3a.pcrsonasingular alural la.pcrsonp 2a.pcrsonaplural 3a.personaplLrral ninrin ninrat ninl nin'lo .:t¡.1'!t'tultlc t't'r'.tlutt'no t'.s l¡ttt'ttt¡ (t;l) .\()I rt().1lt t t <'t t t ¡,s .st¡n ltttt'nt¡.s( ( id.:.) .st t n h tt t' tt r¡.s ( c I I rt.s/ u,t) L't't'.stt'utttlt' ll l l llcx t'.s st'u nd a ¡ t; | /c | | u ) ,\()l)r().\ gt'tttt I t,t ,stlt !t'u ndc,t ( Lld.s.) nimcb' .son gt'u tt d cs ( <'| | o,s) N ú m e r o cornopalabrapnncipal: Significascr cl núrmcroindicadopor cstaclasede 3 palabra. Ejemplos: la.pcrsoua singular 2a.pcrsonas i n g ul a r 3a. pcrsonasingular l a. pcrsonaplural 2a.pcrsonaplural -ja.pcrsonap l u r a l junln I u. ¡rcrsotta s i r r glua r 2a.pcrsonirs i n g u l a r 3a.pcrsonasirtgular I a. pcrsonap l u r a l 2a.pcrsonap luraI 3a.pcrsonapluraI Jull sql'uno are.\ un0 as unl (él/ellu) oxib'o oxib'cx oxib'cb' .\ono,\ Ír(,1 son tre,\ (Uds.) .\on lrcs (a I lo.s/u,s ) xwuclilr ,stt-¡'.tt'¡tIitrrtt ere,\ ,\cpltmo c,s.;é¡tlino (cl/al lu) .lunat xwr.rqat xwuq xwuqo xwuqcx xwuqcb' .\omos .séptimo,s stt n .sapf i trtos ( L/d.s.) ,srt rt,sa¡tti m rt,s(c I I t¡.s /us) .l P o s i c i o n a l c o n ' r op a l a b r a p r i n c i p a l . i n c l i c aq u e cl sujeto sc encuentra cn el estado cl i tt l r c l p o s i c i o t u r l . ¡ r t l s i c i r i titn d i c ¿ t r l p F)jcmplos: l l . p c r s o n as i t t g u lar r irrgular 2 i r .p c r s o r r is - j a . p c r s o n asingLr lar I a . p c r s o n ap l u r a l ? a . p c r s o n ap luraI 3 l r . p c r s o r r ap l u r a l xac¡xookitr raqxookat xaqxook xaqxooko raqxookcr .xac¡xookcb' t,.slunt¡.tpurudo,s e.stúnpurudos ( I-/ds.) t':;! ti tt ¡tttrudt t,t ( c | | tt.s/u.s) l a . p er s r l n l rs i n g ul a r 2 a . p c r s o n as i n g u l a r 3a. ¡-lclsonirs i r r g u l u r l a . p c r s o n ap luraI 2 a . ¡ r c r s o n aplurallirrrr-ral 3 a . p c r s o n ap lural 'wookin r,vic¡ wiq'wookat wicl'wook wiq'wookcr a l a c ¡w i c ¡ ' w o o k c x wic¡'wookcb' t'.slt¡.t'hint'udt¡ a.slú,shincodo t ú h i ttt'ud t¡ ( tt| /t' | | u ) L'.s (.\luno,\ hincudr¡.¡ t'.;I ti tt h i n<'utlos( U ds.) t'.st ú n h i tt t' tt tl t¡.s( t' I I o.v/u.s) t,.skt.t' ¡turudo t',slti.t¡tutttdo r',st ti ¡tu rudo (t;l/a | | u ) w a n k c s c l p o s i c i o n a lq r - r ci n d i c ac x i s t c n c i ao l u g a rc u a n c l oc s l a b a s cd c u n c s t a t i v o ,c o r l r o c r . rl o s s i g u i c n t c sE j c m p l o s : I a . p c r s o n as i n g u l a r l a . p c r s o n asingLrlar wankinarin estt¡.t'uqttí t'.tlti,suquí astú uquí (él/ellu) 3 a . p e r s o n as i n g u l a r l a . p e r s o n a¡rlura I f a. pcrsonrrp l u r a l - i a . p c r s o n ap l u r a l warlkat arill wank arin wanko arin wankcx arin wankcb'arin a,sÍtinuquí (Ud.s.) t',st ti n uq u í ( aI los/us ) l a . p c r s o n as i n g u l a r 2 a . p c r s o n as i n g ul a r 3 a . p c r s o n as i n g u l a r l l r . p c r s o n ap l u r a l 2 a . p c r s o n aplural 3 a . p c r s o n ap luraI wankinlc' w a n k a tl c ' wank lc' wanko lc' ' wankex le wankcb' lc' astt¡.y,ullú c.ttti:;ullti c.stú ullú (él/ellu) t,.tluntt¡.sullú estún ullú (Lld.v.) t',sI ti tt u | | ú ( c | | t¡,s/u.s) t,.t ! tt tt t t t,s tt t1tt i Ejercicios Subrayclos estativosen ltls siguicntespárral'os: l , l i c l r ' i n a M a n u ' . w a n s A ' r o x n a ' a . rj c l i t z o l c l n ta. ' a t t . j u , asl c c h ' x c h ' o t l l c h t t z t l l o k .t l t j u n c l i k' a r o x l o q ' i l i x n a ' x y u w a ' . N a x n a r ,lri ,a w k x b ' a a l tr t a cl¡i x y t l w i l ' a ' a t la . ai w i n c l .i r i t t t ' k c t t c l ' rc: at u t k ' a ' c h i k c h i a w i m i n a x c h ' i n ar a w . W a n n a q l i n a x i k c h i b ' a t z ' t r l l ku t l i r y u w a ' I l a x y c r i k w c val a b ' a r l h i l a n k . y t l o k i n c h i w a t t k i t l . a r i n M ¿ r r ¡ ' . b ' a r w a ¡ k a t . L r tl a j n " l ¿ l n L t ' n A X S ur cn :r c t a w i tj c t t a t l i t t . - t a ' a ¡ c i . i w l tcl h ' i r r l rt r s N a s c c ¡ a q ' i r ¡ ¡ n¡ a c 1. j r r n x i l . . j r rcrhr ' r r u tl i p o y a t r a t tkt c ' k a r l l s a ' . i u t n c l t ' t t t r tl l o y a l t i l l l al r l l l l t l l s ¿ t ' . b ' a r r a r rt . . j ¡ r a a k ' a ' i r cx¡ k ' ¡ b ' a ' . S a ' s a c l ' c h i kl u t l n k c ' l r r r l a k . i t r n ('hi ru li c1'oclyttl x k ' a b ' a ' x ¡ r a . j c l a l i b ' c c l c b ' a ¿ r l c h ' i i c h ' k c ' k a n cah i w a r k s a ' l i t c r r ¿ r r ral i'ta l l . a ' ¿ r r ,x x o r o ¡ i k c h i k l i c l a n a ' P o r. c h a c ¡ ' allc n r u l i r k u t u r n l i c ¡ i r n a ' ¡ - r o. l.u t r k ' a t t t o k arct tl k i k c b ' c h i ¡ i l a r k n a c l. j r r ¡ s i i r c b ' w a r o n r n u k c ' n r p r r k j ci' l ' t c l l i b ' c u l s a l c n n ¿ r x v cI t ¿ r (nl ¿ r k c ' c c k ' r rcl lh i - T u k ¡ r . t u k u r . t u k u r . . . . . .L i p o y a n a u r l.i k c ' k a n ac h i w ¿ t r ks a ' l i t c l l a l l l i tl t ' a l l .k c ' r a b ' i .¡o'ka'in: l i x y ¡ a b ' l i w a r 1 l ¡ t ¡ a c 1l t r k r r l r r u k c ' r ¡ r c . A t r a c ¡ r v a tnt a k c ' r ¡ r c l i ¡ l o y l t r l a t trl l l r c c¡ h t t l c l tr t i k l a i i k l i - x k ' a b ' a ' l i t c n ¿ r r n li tl r k t r r t t ' . Acgntinuacitin cncontrarir una scric de frascscstativas. Indiquc con las siguicntcs 2 a 5 r c v i a t u r a s t ¡ u ó c l : r s c { e b a s c t i c n c e l c s t a t i v o : S t t s t ( s u s t a l r t i v o ) , A d . i ( a d . i c t i v t l ) .N u n t (númcro), I' Pos (posicional): Ad.¡ 3 nlnrc\ sll(lo .junla.juhcx IU n a t lltz'iib' [r'lc¡o k ' l t l t .ci l t r p o y a n a r it nt u'ic1'rvtltlkcr t ' i ni s c b ' cltrurchtrttk t'trjirclat s¿rcl k a ¿ rihb ' c b ' kirbcr l.j li'itIo (ion.jugucdos c s t a t i v o s c o n c a d a r ¡ n a d c l a s c l a s c sd c p a l a b r a s q u c f i l r l t r a l t l a b a s c dc un estativo. S u s t a n tvi o s Acljctir"os Ninlcros [ ) o s i ci o n a l c s ¿l E,scriba closphrrafbscn su idiotnasobrclos tcrnasquc clcscc. utilizandodifcrcntcsfrascs c s t i r l il \r sy s r r l rt ir¡c l l r s . g Capítulo Adverbios l - o s a c l v c r b i t l s t u o c l i l i c u r r p l i n c i p a l r n c n t c a v c r b o s y c s l aI rt ixvporsc.s a r r t i c r n l .l luog, a r , r n a r r c r a , 'l-arnbiótr ctc. ¿cr a d v c r b i o sc p r cm o c l i f i c a na d . j c t i v o ys o t r o sa c l v c r b i o sc; s t o s l r a yu n a c l a s cp c c ¡ u c ñ d c x p r c s i u rc i u t t i r l i t t lo g n r d o . ( i c n c r a l r n c n t ca r r t c c c d c na l a p a l a b r a c p l c n r o c l i l l c a n . l r s t o s s c c l a s i f l c a nt l c l a s i q u i c n t cl r a n c r a : Adverbiosde lugar: I t t d i c u l li k i n t l c s r r c c r l cl ¿ r¿ r c c i t i r rl.l t t r c ó s t o sc s t l i n : rtill) ttt¡ri ilnUt ullí wc' wa'fall 'a taq n a jt nach' (tqtil (.\l(t ulli L'.stti ttlttrfo lc jo.s ( ( l'('u Ito,slu ut¡trí Io.l llftt) tI L, , ' ullú toj lc' to.l¿rfiUt nr[r'cI hu.slttttlltt Itu.¡lu ullí tlt'lttrjo Fl.icmplos: AI'an kirchaprr'i'li kuk Arlr,' V .'lllí ugut'rt) u lu utdillu. Lc' wan li irc1. Aclv l:sl Allú e.sttilu nttrjer'. [-c'wan roclluclr. Aciv [:st ,,111ú t',ttti .\tr ('u.\u. Wc' la¿r'uviitz'ilr Adl Loc . . 1 t t¡r í c , st t i / t t / t t ' t ' n t t t n i l t ' . 2 Adverbios de tiemPo: l n d i c a ¡ c u á n c l os u c c d c l a a c c i ó n . A g r e g a n i n l b r n t a c i ( t nt n l t s c s p c c í l l c a a s p c c t o . I l n t r c ó s t o sc s t á n : .junxil .jr-rtrab'cr wtrclttb'ircr kab'ejcr lwcr rla'laq / nrixk wtrla.i kab'ei wtrclttlr'ir cc1'la cwtf alraqwillt jtrnclik .jo'wan sobrc cl ticrnpo/ unte,t,¡ttr'sudrt h u c < ' t t t tu ñ t ¡ l t u < ' t t' i t ' t c t l í t t s utttaurar (l.l'cr h t ¡ . t ' ( h u c ct ' t t l t ¡ ) ttt(tt)(tttlt ¡ttt'tuttttntuñtttttt l L ' t t l t ' r t¡ l c ' s i t ' l t ' l í t t t l(tnl)t'utto Prtr lu lurtlc uht¡rttttti'ttttt¡ ,\tctttl)t'(' ttttt.s lttttlc Fijcmplos: l q l l ¡ f l c ¡ ' c k u t a n x c ' x b ' u ¿ u l Ll ri r r r i c l a lk l b ' l Aclv V l r q ' f a . j w a l s u n t r t r kl i c h ' o c h ' . Frst. Adv ! i n l t t t n u ñ t t t t t lt u l i t ' t ' t ' t tt ' s t t l t ¡ t ' t ¡ s t t . l r w u t c h a l q l a - jb ' a r r o n c.l AcJv V I l t t . t¡' t o t ' l t t t t t t ' t l t 'v i t ' t t t 'c l t t t L t d i t ' t ¡ . iLrnclik Adv 3 . ' l t r l i g t r t r r t r c t r: ct c h i t ' i t ' t ' t ¡ t.rg t ' t t n d < " s tutt¡tltt,r. n a w i l c h i s a a s a ' s a ' l a a c h ' t l t l l S i t t n ¡ t t ' t ' / < ' t ' tt''tt¡¡ t t l t ' t t l t ¡ Adj Adverbiosde manera: t n d i c a n c r i m o s c h a c c u n a a c c i i r l l . F l n t r c ó s t o sc s t á n : .lunpaat Sccb' 'l'inr iI rú¡tído LIS b i t'tt ink'a'tts ntttl .jo'kan u.sí t'srt .sólr¡ ka'a.¡wi'a'an t'ti¡tido dc.s¡tut'itt Ejcmplos: Sa' tu¡p¡¡-tr'clk li ch'irra'al. V Aclv Iil ttiñt¡'sulit)rú¡tiltt 4 Ka'a.jwi' l¿Uk'utunclrk'ulunk. Adv Est (lttit'ttmcttlt' t'l ntue.strt¡ vino tinlil nab'eekIi ch'ina' ixqa'al. Adr,' V Lu niñu ('aminade,spucio. Adverbiosde cantidady grado: I n d i c a nc a n t i d a d .E n t r c é s t o se s t á n : k'i naab'al b'ab'ay .fwal ntu<'ltt¡ mttcht¡ | )()('() n1u.t' E.iemplos: i w a lk ' u x ' c l k a a k a p c Adv Adi 5 'lir cuft; ,sulirinuv umurgo Naab'al xinwa'ak chaq cwcr. Ailv' A . t ' t ' t ' c o n ín u c h t ¡ . t]'ab'ay rha' rruk' li ch'a.jonr Adv l i l n t u t ' l t u c l t tt¡o n t ó u t t l ) o ( ' o d c u g u u Adverbiosde duda: S e u s a n ¡ r a t ' iitt t c l i c u r l u c l uo i n s c g u r i d a c l .I ' . n t r eú ' s t o sc s t i r n M¿rrc tis ta Iisun tlc rt¡tt'rrIt', IttI vc:, ¡ttt,siltIonuttt' uuilqlta,\au o julú [-jemplos: n r a r ct a t q u l a ' n i Aclv V I)a t't'¡tt,nI e / a vi.si I tttttos. ¡ n a l ca k t z ' u . j nc h i l i . Adv trsl I ' t t . ;i | ¡| t ' t ¡t t ' t t t t ' . t ' t t t ' . Ist i . ¡l t t i t t Us ta ra.i naq toob'atz'unk Arlv lrsl Ojulá U s r r nu " i ' i n k ' a ' c h i k t i n t ' a n c ' c ¡ Adv V o j u l ú . r ' ut t o n t c ( u . r ' c r u lugút'unlos. 6 Adverbios de afirmación: Se utilizan para afirmar algo. Entre óstoscstán: (',\ ('t(l'lo Yaal hcnhc' US t ' : l ú l ¡ i c t t ( t l t t t t t t tt t l t t I kaltra'alt ¿l,V ¿,.s . ¡ o ' k a nb ' i ' ch'olch'tr u,sí¡trrc.s ,\(,qut'() ll.iemplos: 'l,tí lo lti:t¡ Kalna'atr kixb'aatltt chac¡. Adv V YaaItz'ac¡alr]ircla'an rti b-¡¡q!d. lrst Adv ir't¡. litt t'<'t'tltttl c.s tttL''tl r u s c l l l t a b ' a t t u l t a c.l i t l ' t l t t k l l t k ' i r ' t r r l i r l'..t1últictt. lttt: t t¡ttttt ttt ¡tit'tt.:tt.: Aclv Advcrbiosdc negacitin: [:xprcsittt ttcgltciirtt. l:sttls sotl Ink'¿r' M aj i ' Ma¿rk'a' n r a aj r r r r l v l t ll() It¡tlttvitt ttt¡ tttttttt t t t t t t ( ' ( t .j u t t r i r , s lr.icmplos: ,\o ttlt'tut:i¡ Ink'a'IV-4q!ü V Aclv 'l M a . i i 'c h ' o l c h ' o . [rst. Adr' t¡tlttvítt tttt t'.:lú t lttt't¡ i ' i t t l t tt t . s t 'L ' t t tt I L ' t t It t . M a ¿ \ui r l s L l t t i l w t l l l l:st Aclv F).jcrcicios I ( ' o r n p l c tlca ss i g t t i c l r l ct lsr ¿ t c i t l t cl cssc r i b i c n dcttl l l ¿ ltí r r c uc n b l l u r c t lc l l r t l rc t ' b i r lc ¡ t r cf l t l t i t Liut'o li Ir()vatli.ll)t-ll.l \\ | 'li trlritrlont l i ( l L l c l ' r ' ltrr.t l i r t r ' t r .tj l u t l ' l t t . X i r t r v t t l ¿ t l ie h i l ' i l h ' r rlli b ' r r t z ' t t r t i ' N a b ' c c l <l i r l a u ' a ' c h i t t . Jr.l'alsa i h' ' i c h c n a k c ' a a l i l t a kl i ¡ k c 1l 1 ¿ l r l \ \ ' r t t t k c b ' sl a i n w a k a r x s i w c l i r ty t t w ' a ' c h i t r . S u t a - jr . v i 'r w i l l i h a l ¿ t w c. h i r c l i w o c h o c h Wan li chora chi ru li ch'och'. Lr nlrpisk'ok t_i l i o k i w a l trtb'cck. ( ' h i a l a l b ' e ' lj t , u n k os a ' r o c h t l c hl i t t y t t w a Sr¡brar,e krs adverllioscn la pcquciralcctum quc sc lc prcscntana continuación: . l u n r i lc 1 ' ck L r t l rcr rb ' l i c l i r r c ' c ¡ u t t l o r xrr¡l'.a x a lw a n s l l ' r c h ' r l r l l c b 'r t l x l t t c ¡ ' i l r kliil k ' a l c k L r lt i a w k j o ' l i u n l j u i ' c h r l i r l i r y r r ' u n r c b ' . . l r l ' k u nn a c ¡r b ' c c n r v l tn ¿ t ' t t r kl i t r r a y c ' i atkt t l i r t l r l t l c fi r l k i l l i 'l 'l z t r r r l u i 1 ' u .I : b ' a ' u n l l ¿ l rnl ¿ r l ( c ' x x u c l i tr bl i 't t l i t n k i ll i k ' a l c k ¿ r kc h l r i x a ' a l l l l a k c x x a c l a ba' i w i ' r k L r t i r n k illi a u , k n a r a .nj u r y c n u c ¡i n k ' a ' n a k c ' r , r ' a nc h i r i b ' i l i b ' r i b ' r L r b ' c l a - il i k ' a l c k t o - ir c c t a l n ¡ n r r l c l i ¿ r u , l <N. a c la k \ r ¿ t r l c l i k ' a l c l ' I r a k c ' r t i k i b ' x k ' L t t ¡ b ' l r r t lri s. iilk ' [ l ' a l r - t lri i y l ¡ l i b ' a l . w ¿ t l l tc'tir¿rnl¿ r rrtn a r la k \ c ' x t ¿ l \ \ ' r u r l i c ' r r a c l l br k' r r t l t n l < li il l t r v l i - i t t kr rt r t l t nr t t [ r ' c l a cl i¡l r r ' v lr<t t l t l l t tcl r v t t r 'il'rl r r r ¿ t l < c ' r k ' t l r l i t t i t cl¡i c h c c k c l w i r l c ¡c b ' n u l i c ' ¡ . i r u n rlai i 1 ' l j s u ' k o n r o n i l . ¡ \ [ r ' u n ¿ rr¡,l, ' ¿ r r r k c tj u l i n ¿ r k c ' r l < ' lci c l u n i t ' l c t r ' l c u t (t c) ' x y ( ) ' l c l r a u ' i r n . jy. o ' l i r n b ' i l l i a n ' k , l t a w a l tl i b ' L r u l u kr r a w a l l i 'oclyiltk ¿ u r c l t arle l t ' t l t l l c l t ' t t t s a ' t L t c l t L t u k i l aNl a c l a k x r a t l c ' t t ' i r t z ' u l l kl l ¿ t \ \ , l lul u ' i r ' k t u ( l l u r l r i r i l l r l r n k i l n l r l i c ' r k ' cc h i l ' r rl i r r l l l u ' c t r ' n l r k c ' r k ' lci t r t r t z ' t t ' L trjl.r t l i c ' r k ' cl i r ¿ t rk a k l t r ' rvl a l < c r l < 'l ci ¡ a l i u l r l l r a n c h i r k ' a u k ' l t l c r t k i l l l ¡ c c c h al cl . L i a w i n r . iI l l l ctl l l l s ¿ l c l c w s ¡ r ¡k i r l { o n u l < c ' r y c l.o . j o ' n l c n t t l j ¡ i t 'j o . . l t u r r i l c h u u t ¡' u r jr r r n i l r ¿ r ' l c b ' n a k c ' r onkasci tl t u r i kl a i c c c l r a l c l t ' t l c h ' c h i r a w b k' i ar la l t r i u ' l n l i c h ' i n ¿nr i r ' u i ej '[ r ' ¿ t t . t - l t t v i t t l ¿ttttlttck¡c. r ' c h a 1l il k ' a l . i o ' k a n t p g r rr [ ' c c r l ¡ ' ¿ rn a r i k s u ' [ r ' l r r . u ' iw r t l r ta¡ l i \ r . i l ( l cr b ' l r ¿ r n r r n l i i l n l\ls( il l r l c \ \ i y l rrli b ' i n i k i l c b ' u i c h i k l i t c ' t c l t r l ' l t t t cr cl . t l i l cllc ' t t l a cLl t t r t a c ¡ n ¿ r l i c ' u t r l uj tl r. r r l rlrl l. jt r l ' r r r l l u rl li n r o o s( N a k c ' r s t r l rkrl t r r t l r b 'l li ib ' ) i r r k ' a ' l t i t w t t l ¿yt ak l c h i . i t l ' k a n s u ' . j r u n p u al tl r l i c ' r k ' c x c h ' i l t al < a p cn. a l < c r ' k ' cr c h ' i l t a r v l tt l t ¿ r l t k 'tltta k c ' r - l rt v. ii ' t t s t ¿ t¿ l kr r v l t ' a k c h u r ls u ' r ' o c l t olei l i c ¡ u u l r ' c l t i na" b ' u r t l r n . ¡ o ' . j tkr'tut y i n u c ¡ irlt a ' l c t t ' . i t ttt'tcl o r l o c ¡ ' t n i r t l i il li r v l l l l < c b ' l c r l t ' l t r n L ¡ n l ' ij lL r r r c l ilkt r l i c ' r k ' L r rt w o t z t r ' l t lr i k ' i n c b ' l i k ' l r l t to k c t r ' I ' c c l l i r n i r l c ¡ ' c n k i lc, l l i li¿rwk . j o ' l i l r ' i rrr) i r r\l\ \ t r l a l 1i , ' uklo ' o r i b ' u c 1l i 1 ' r o y u n i tl nl rt.ci c c h a l i a b ' l t l i t r k ' r r r t r c t t ' c hx it i k i b ' a l l l < i l I r¡ , l r lr r u rl ' i l i ' i nl r k a b ' l l c r r b ' r n i k i lc h i r . j t u r i l c bn' r a l i t cr lc r t i k i b ' a r t l < il li k ' a r t . i c l s a ' . i t l l l l p aLal tn a q a k r c ' u ' u l a k c l l i r i u n i l c b ' n a l i c ' c l t ' i n ah i l a n l i r v i ' c h i k l t r l < ' b ' l lb ' a y a c ¡x k a ¡ r c h c bt t r . ¡ o ' u a q n l r l i c ' r .i jl , ' i l i i r , i r jl ' c l r c b ' c l t ir . j t r r r i l c b ' .N a r ¡n i r k c ' r ' u r . r ' cIh' ui l i k t t t l t l lt t ' a l t ,t t t a a . i t tlri ti x i l r l r l l r t r ¡ l r l ' i ¡ l c ' s ¡ ' c l l ' o e l r ' r n r u r l i ' l ' n l r r t rn l r b ' l u l r . u l r ¿r .uccl l r i t r t t l k t lt t i t n tr t l t t t t t t ' i t l x [ r ' l t i t l.l i t r t l l t qi r c ¡ . 'ok i k'al r c s u ' c h ' o c h ' ¿ r kx ' ¿ l u ' n t a t tckh i k . t t t a l t i t t rI lt a r LItt ¿ t l l L l l t t c ' r c l l c b 'kl o rluu.jrrn l t i l r un r v c r l ¡ u l ¡ t ¡ i r c l s a ' r b ' c c n l i r ' a n n r ¿ u tr b ' a u n u a r ¡c l t i - j o ' l i a nr t i t k c x y cl t a qI t i l s a c l l l l t alni x l o q ' a l l i i y . ¡ 'l 'ul ¡ t ¡ i . ¡ ¡ g x l l l u nl i r l o c ¡ l i l o r ¡ ' l a j z u u l l ' a c ¡ ' 1u. t n l l ( la l <r r l r c ¡ c 'l i ¿ r r v kl l j c c c h a ll < a l l ' l . i L r l r c l i k r i chlk chi r i i ' c h i l i ¡ ¿ r l i c ' r i l i r l o c ¡ ' l l l i i r u ' l it r t i n l < ' u ' n u l < c " " r .c' ul lni r i b c b ' I - i l t ' t t r .ki l r a l a i Lkrt r t l t rw 'l'ac¡'a r i k ' i l l x k u t a l l k i ll i a w k . . r i r ¿ r ' ¿ u r .. l o ' k ¿ r a n - jr . l ' i ' n a ' t r r kl i b ' a n y o r i n l <r c l i q a \ \ ' a ' 1 - z L t u l CD Escriba diez advcrbios en la línea de la izquierda e indique en la línea de la derecha 3 a qué clasc pertcnecen. Capítulo 3 Derivaciónde palabras L a s c l i s l i n t a sc l a s e sc l ep a l a b r a sq u c s c h a n v i s t o h a s t aa h o r al i l n n a n s ( r l ou n a p a r l c c l c li d i o n l a . l r s t a sr n i s l r . r ¿prasl a b n r ss i r v c l l i l c b a s cp a r a f i r r r n a ro t r a sn r ¿ i sc o n s i g n i f i c a d o sr c l a c i o n a d o sa l c l u c o r i g i n a l n r c n t ct i c n c n . [-a derivacitin cs la lirrnla o proccso lncdiantc cl cual sc pucclcnlornr¿rrpalabrasdc ntras yit c x i s t c r l t c s . l : l ¡ r r o c c s od c l ¿ rc l e r i v ¿ r c i r isr e r d a a g r c g a r t d oc l e t c n n i n a d a sp a r t c s a l a s d i s t i n t a s p a l a b r a s ,o b t c n i c n c k a r s í o t r a s n u c v a s . S o l a r n c r r t cl a s s i g u i c r r t c sc l ¿ r s c cs l c p a l a b r a sp c n n i t c n l a d er i v a ci t i r t : Sustanti vos jctivos Acl Núrrncros Vcrbos P o s i c i o nl cas Derivaciírnde Sustantivos Agcntivo: I l a c c r c l c r c n c l aa l a p e r s o n ac ¡ u cr c ¿ r l i z l r¿ a r c c i ó n i n c l i c a c lpao r l a n r í z d c l a c u a l s c d c r i v a Frstcsc forma aurcgantlo l a p a r l í c u l aa j r r l p r i n c i p i ot l c l s r r s l l r n l i v o . E.jemplos: Sustantivo lz'iib' k'ay k ' a nj c l nraak Iz ' ¿ t k 2 Agentivo ("\'('t't I lU'u |cnlu lruhu jo 4¡tz'iib' ;¡k'aaY 4i k'anicl c,\('nlor vatttladt¡r lruhu jtrdtst' pat udo pu rctl 4imaak q¡tz'ak ¡tcc'udrtr ulhutiil Gentilicio: Inclicaproccdcncia. cs clccir.dc clóndcvicnct'rclcdóndccs dctcrrninadapcrsona. Para furrnarcl gcntiliciosc [our¿ul quc nornbranlugarcs(top(rninos) y sc agrcga la los sustantivos partículaa.iantcsdc los misr-nos.Sc cscribccn fbnna scparada. Ejemplos: gentilicios topónimos Pctctl 'f z'alattra' [)clt'tt Sttlutttit K'ichc' ('ol¡un til Qtrit'hú Watclttaal ( t tttttt'tttulu Kob'an i[ Pctcn ig tz'alalna' ¡g Kob'an 4i K'ichc' q1Watctttaal l)el ( ' t 1 ( t ' () .:rtltuttttlt't t¡ t ttl¡ttttt't'r¡ t¡trit'hclctr.st' , , , 1ttttI L ' t t t t I I t ' t ' t t Instrumcntal/l,tlcativtl: J r c l l t c i o t r a c lcat l t l c l S o r rp a l a b r a sc ¡ u ci n d i c a r rl u g a r ( c n c l o n d cs c l l c v u r ' ¿ai c a b ( )r u r ¿¿r t c c i r i t r -l'cll' ( c o r rc ¡ u ós c h a r i rl u a c c i t i r rl c l ¿ r c i o n a ccl ao t tc l s t t s l a t t t i V t l )t.. l s t r l i . i t l s r . r s t a n t i v . ) ti n l strL¡lrcnto y -b'aal. indica instrttlrlctrto F).icrnplos: I n s t r t u t t c l t tla, Sustallttvtl Il'ich 'l'z'iib' ('(lll I() I L ' lt ' t t I t i t t u t t t ti t ¡ I t t.sI t'tt tttt'ttI t t ¡ tttt'tt locativo Sustantivtr cllu' ot'lll(l l tz'iitr' t'(nl(l '"y b'ichlqb-' tz'iib'lqb lctrrr chrr'lcb'all k'ayi['aal tz'ib'lcb'lal I t t g t t t ¡ t t tt ' t t t ¡ t ' i t t t t t ' I t t ! t t t ' ¡ t r tt ' t t t ' Lt' t d t ' t ' I t t , q t t r ' ¡ t t r t ' t tt ' . t t i | ¡ i t ' ( ' r r a r ¿ t l c s l . s t i ¡ . l o sd c d c r i r . , a c i t isnc l g l c u i u r r ¡ r r :r. lrr i z s u s l l u r l i r a l .s c r ) ] l l r c rlll t t l i l l ' r c l t c l l rt l t t c ltltltrc¡ltrcdcllotltrsc c x l s l c c u t r c u u l ¡ s t r L l u r c l r t o v r . n l l L r gl :al sr .u l i - j t l - l l ' a acl s c l c l r c i n d i c a l t r g a r ' . t ¡ t t cl l ( ) s P ( ) l l c l ' \l ct - l c h ' l i c r l c s t r l i i o c s l c c n c l i r l l i l l t t l c ' . l c n r ¡ l lpol c s c r r l u t l o .P u n r l o s t l c n l ' t sc l l s ( ) s . -b'a:tl.lltctlltstlltlttttcb'scc()lltl'ilc p a ' r r l . r - c l, r i s ' l . s i g n i l i c l r t k l r l c l r r g l r rA' .l c t l n r [ r i n a l ' - l c l l ' n r ¿ ' r s v c r t r c c lsat l l a t l t c l l t ct t t l a . ;l Vcrbo transitivo: v l r a ' r l i l r r t r a r . c s t l ct l ¿ l s ct l c ' , ' c r t t t l "s c u g r c g a l l l o s l l l r r c a t l o t ' c sr l c I l c l t l l ) o ' l l s l ] c c ( o l l c l ' s ( ) l l l l a i l l t t i t l ¡l g r a ¡ t a t i c a l a ¡ 1 c s{ c l s u s l a ¡ t i y o .V c l s L r f i . i cgl t t c¡ - r t t c { cs c t ' t i F,.lcrnplos: Vcrbo transitivo Sustantivo luray r^htltr pcl( chub' ( lg(tt't'o tuI ¡tictlrtt .sttlit'tt x innrlyi riuchutrl r inpclil rincIlLtb'lt l().JuDl( It¡ cttt ttltl Io urr¡tctlt'[ I o t . s , .t t ¡ t í w¿rib' h'ich nttu'intl¡u ((tilÍo r r n w aj b ' 4 r inb'icha It¡ c/c('ut( It¡ t ' t t n I t 1 Fi.icrcicios -l'raduzca I a s s i g u i c n t c sp a l a b r a s v f i ¡ r l n e e l a g c n t i v o c o r r e s p o n d i e n t c . traducciirn agentivo lra rinrl-la tclar' caltto tt'ltbirjrr l l ¿trr t ¿ r 2 Subrave los gentilicios cn cl siguicnte ¡rirrrafo ¡ cscriba los toptinintos quc lcs corrcspondc. , \ r ¿ t l(l ' h i k ' l i b " o r t lr t j k ' l t j b ' o r t c b ' t t r k c ' r Ync¿ r c\ \l ' u n . j u nl i l z u L r l Qarvu'('hrruch¡b'rk'abir'. u ' l t t lr k ¿ t b ' h r i l$ ' l r l lu ' i ' c l t l r t ¡ .[ . r r r u ' l r j eh' rj t ' l r n . j u , tl ¡r l a ' i n i ¡ l b ' ixl t r ' a ¡ c b ' l i x c ' t 9 9 l lr l t ' u i r r r r ¡ c ¡ r i k ' i t t p o l l l t l t t t t t t z ' t l ' . ir t l t k c ' l . l i t t z ' ockl r a ci¡u ' ¿ t n S . ¿ r l' i t z r r r ¡lll r ' u l t l l l r k c ' r ' r r l ¡ ' ¿ rrri rbi' . j l r l u rcr l r i k x l l i l l l l t lr t t t z t t t t l . . i t lc' l l t v r " uX' t ¡ l < ¿ r n c bk'¿, r u , ¿' lr z' r r n k ' ¿ r lr t ( l i l \ , \ , aS' i y l r t r ' . I . i r c c t ¿ r l il lt a ' a u n a c ¡ t l l l c l t o c ¡ l o ' ltltltt l i c l t t l ' rc' thr i r i t r r t i l i n a ' a i c 'ri b ' ¿ ¡ ¡ ¡n¡ i¡r cu¡ ,l r r r k c b ' s i r ' k e ¡ r ¡ l rl irll ¡ r ¡' l ¡ j t z t r u l .N l r c ¡ I l l t k ' L t l l l l i tlllll t ' ¿ t t tl .t l i t i t j t t t tl i t t Lrrt l t t t t l t t ')seu ' l i n a ' l i c ' j .y u l t t r c h o c ¡ i r r n k a r r r ,r b ' ¿ r a pl t a c l¡ a x t a w 'clol' r k l t l r l i kl i t t l r t ¡ t ' c l l c l l ' l i l z t ¡ t ¡ l t ¿ t ' l t r tW . i r v l t t tl r n i l l r r . l rrj r r r n r c ' l i ' r ¡ u l u r ¡l l u l ¡ s i ¡ k i l x r . , u , ¿ r l < a x a r ¿ l l l l.l ¿ t ¿ t l (c)lcl a l l ' trl [ l ' ¿ t l t l l r l i l c ¡ . i u ' i t l k a w c b ' \ t l t c l z ' c \ \ ' l i l t l q ' l a j l z u r r l . a b ' l rr ¡r ¡anqt¡9aj k c ' 1 r l a ' a ¡ i t ' i b ' l t t ' l tsl tl t ' r r t l r ' l t(i . ) l r u r r ' r r ¡ l < l u r ckbl l' n, u ' u r tr u r l i c ' r y ca j q , ' i ' ¡ j l . ¿ ¡ l k i l t . gcntilicio toptinilrro l . - s c r i l l al 0 s u s t a l l t i r ' o s\ f i ) r n t c d c l o s nlisnroskls k¡cafivr¡s o instrunrentos. s u s at n t i v r ¡ Ir¡cativos [i_,r k'anjeleb'aal k'anjel Derivación de Adjetivos I Sustantivo abstracto: - u l a l l l n ¿ r l .s c c o t . l v i c r t cc l t I r s c l a d i c t i v o c ¡ t t cl r l p o s c c r l o y i t g r c g i t r l cl a p l r r t c - a l . - i l . l s poscícltl s u s t a n t i v oc ¡ u ct r t l t t r b r al a c a l i c l a di r l d i c a c l ap i l r c l a c l i c t i v o ' l r l s u s t a n t i v oa b s t r a c t t e s i c m p r e. Ejcmplos: Ad.jetivo Sustantivo abstr¿rcto '¿u.r cf ch'arn kc cl'ull q'ccl o murillt¡ út idt¡ xc¡'an¿Ll Io ttnttu'illt¡ rch'alllal Io út itlt¡ lrio . r t l ¿1/1 ' It(gt'o xkchal rc¡'uttaI rc¡'cc¡ul Io li'ío It¡.sttttt't' Io nt'tt'o -ll -al I r n a l g u n o sc a s o ss c u t i l i z a u n a l o u r o r f i rc l L l cc s l i t c t t l r b i t r a c i t i nd c l o s s t t t i . i o s 1 Ejcmplos: Kaw Saq 2 dut'ts ltluttcrt rk¿rwil¿rl x s a qi l a l Itt tlttn':u Io ltluttt't¡ Verbo intransitivo: l r s t ac l c r i v a c i i r nf i r n l r ap a l a b r a sc o n c l s i g n i l i c a t l t lc l cl ) o t t ( ' t ' . \ ( ' d t ' l cu u l i d t t t lq r t t ' i n d i t ' uc l utlfetit,¿tlel qua sc tlcrit,u. Sc fbrnta agrcgando al adjctivo ltls marcacltlrcsclc ticlnpoiaspcctoy p c r s o n ag r a t r a t i c a l y l a p a r t í c L r l a o ' k ( V o c a l I n h s k ) a l f l r l ¿ r l . m Ejemplos: Verbo intransitivo Adjetivo saq blutrco (l'alt ttntut'illt¡ kc q'cq lrío n({ro xsaqo'k xc1'atto'k xkcho'k xc1'cc1o'k se emblunqueció .rc ntuduru) se cn/ri(t ,tt' L'ttnt'gracio Modcrativo: I r s l a p a l a b n rc ¡ u ci r r c l i c aq u c s c t i c n c l a c a l i d a dc l c la c jl c t r v oc n f i r r t n ¿rrn o d e r a d ao c o n p o c a intcnsidadE . l n r o d e r a t i v oe u Q ' e q c h i ' n o s c i n d i c ap o r r l c d i o c l ca f i - j o sc o n r o c n o t r o s i d i o m a sd c l a r a r r r aK ' i c h c ' . s i n o i r r r i c a n r c n t sc c c l c s c r i b ca g r c g a n c kcl l a c l v c r b i ot l c c a n t i c l a db ' a y a q p o c o d c s p u ó sd c l a p a l a b r ap r i n c i p a l : Ejemplos: Adietivo klrq t'ttitt kaw lttro k'a uttt(trgo ki' dulcc Moderativo kaq b'ayacl kaw b'ayaq k'a b'ayaq ki' b'ayaq nredio tttfo ntcdit¡ dun¡ medit¡ utnur{o ntadit¡ dulct Superlativo: E s t a d c r i r , a c i t i nf i r r n l a p a l a b r a sq u c i n d i c a n l a c a l i c J a d c l a d j c t i v o e n l b r t n a i r t t e n s ao l i r c l t c . I r n t r c l o s i r r t e n s i l l c a r k ) r ccsp r ch a y c n Q ' c q c h i ' cstrirr:.jwal, q'axal y num- y lu rt'¡talit it'trt dc lu pulul,t'u ¡trirtt'i¡tul E.jcmplos, duplicandola raíz Ad.jetivo Superlativo clltr kaw ki' rAX chuuchu kawkaw ki'ki' r¿ixrax d l)(.\ l( ),\() dut't¡ tlttlt t' t't,t'dt, tttu.t'ul)(,\|().\() ntuy durt¡ tnu.v,dulcc ntul verde A d j e t i v o s c o n l a s p a l a b r a sj w a l , q ' a r a l y n u m - : Jwal ninr roq .lwal saq Q ' a x a lk ' a (l'axal nint Nuurtz'a.1 Nunrkaw nrtt.t'lut'go ntt.t' ltlttnt t¡ ntLt.l.'unlur'Í{o ntu.t' gt'unde mlt,y ,\Ltc¡o ¡¡¡¡¡,firt'rta E.iercicios f r a c l L r z cl a ss i g u i c n t c sp a l a b r a sy l i r n n c c l cl a sr t r i s n t ¿ lt as sc l c r i v a c i t l t l ccsl t t cs c l c i t t d i c i t t l . sustantil'o ¿rbstracto vcrbo intransitivo mtldcrativo blanco gortlo ácido calor grandc dulcc' liío ro.jo s t r ci o cluro ( ' o n s t r u y a c n c l o sf b r l n a s d c l s u p e r l a t i v o c o n l o s s i g u i c n t c s a d . i e t i v t t s : chu k'a cl"ccl rax US ¡rirrr 'a cl Ir ch¿rab'il kc nitl Derivaciírnde Números Advcrhios dc ticmpo: t i x p r c s a ns i g n i f i c a d o sd c n i r n t c r o sc l cd í a s¡ r a s a c l oos f i t l t t r t t sa p a r t i r t l c l l t Ú t l l l c r t l o s . S c - e r . i x c r ¡ r a r ai n t l i c a r c l í a s f i r r m a ¡ a g r c g a n c l oa. l a p a r t c p r i n c i p a l d c l n ú t n t c r o .l a s p a r t í c t r l l l s r l p a s u ¡ 9 s . [ . . ]p r i n r c r os c r r t i l i z ap a m i n c l i c l l a y c r h i t s t a d í a s .A ¡ l l r r t i rd c l l t t r t l t c t ' a5l s c t r t i l i z al l r p a r t í c ¡ l a - i x e r . I ) a r a i n c l i c a r f i r t u r o s c u t i l i z a l a p a r t i c r - r l a - e j y a p a r t i rI rt lt ct lll r c r acli t l c o s c t r t i l i z a ir. Ejemplos: Derivacióncon significadode díaspasados Derivación Número kiib' oxib' kaahrb' ooh' rvac¡ib' wlrc¡ub' wrtclxaclib' b ' c l ec b ' lirjccb' tlt¡.s lt't'.t ('tt(t/t'o t ittt t¡ ,r¡'l,s ,sit'tt' t¡t'ltt¡ nu(r( tlic: kab'elicr oxc:icr kohqjcr or.lb'ixcl' waclib'ircr wuqub'ixcr rvaqxaqib'ixcr b ' c l c eb ' i x c r lajccb'ixcr uillea.r'(r,huce do,stlíu.t ltuct'!t't'.sdíu,s ltoct' t'ttulrt¡ díu.s ltut'a cittt'r¡díus h u c t . s t ' i , ¡d í u . s h u c t ' . s i a t at l í u . s hut t' tst'ht¡díu,s h u t t ' t t u a v ad í u . t l t u < ' t ' t l i c :d í u , s WrrqLrb'ixcralracl\varlrsutcf i irtyuwa' aran Watcllaal. Nli pu¡tti t't'gra.sóhuct' .siata tl í tt.stt ( i ttttI antuI u. X s a c hr i b ' l i c h ' i n ¿ r ' ac lw c r . lil niitt¡ .s't'¡tt'rdió unl(u.t'(r L , iL t . ' i ' i i x l o q ' n r a n k k a b ' e j c r r t o c ¡r i b ' l i l p t ' r ' r ' rttT u Lf 'f u t ' c o r r t ¡ t r u d o Itttt't' I t't',sttíu.s,;ct¡ucltró. Derivación con significado de días venideros Número kiib' orib' kaahib' oo[r' rvlrclib' u"uc¡ub' Derivación tlt ¡.s kab'qj danln¡ lt'(.\ (tt(tlt'() oxcl tlt'n!t'o tlc lt't'.s líu,s ktthg tlcttlt'tt dc t tttttn¡ díu,s t i t t to o'b'ix LIL'ntt'tttlt' cint t¡ Iíu.s lvuc¡ibir wuqub'ix tl ctt ! t't¡ tl L' .sL'i.s tl í u.t ;it'|t' i.t'ittlritc¡il-l' oL'ltt¡ rvac¡xac¡ib'ir dtnlt't¡ tlc ot'lto díu,s b'clccb' l aj c c b ' nu(r'(, b'clccb'ix tlt'nln¡ da nuava díus tl i t'- ll jccb'ir dt'ttlt't¡ dt' dit': tlíus s u ' W u c l L r b ' i kr u t a n kt - o k c h i k ' a nj c l a k l i w a n a b ' . l ) a n l t ' t ¡t l t ' . s i t ' t t , t l í t t ,ts' t t t ¡ t t ' : t t t 'ttti ! n r l t u j t t t ' t t t il t t t ' n t t t n t t Xxyc chaqliclarra'chin aqoxej t-chalcl. Lu ,sctit¡t'ilttliltt qtrc t'(ndrú ttt,ttlt'odc !t'r'stlíu.s. K ¿ r b ' c t: i r r r i k c h i b ' ¿ r t z ' u n k . l ' a s a d on r a ñ a n ai r ó a . j u g a r . lcnln¡ dc dr¡,¡ díu,s da .sit'tc díus paraindicarañosfut¡ros sc empleala preposiciónsa' que anteccdeel numeralque rndicala chi scguidodcl nitnlcro"cl cttalno catnbiacl clcaños.Algunoscrnplcanla prcposicitin cantidacl sisniflcado. S a ' - j t r r rh a b ' / s a ' j u r r c h i h a b ' Sa' kiib' hab' / sa' kiib' chi hab' sa' oxib' hab'/ sa' oxib' chi hab' 2 t l e n l t ' t ¡t l c t t t tu ñ t t t l t ' t t l t ' t t¡l a d t ¡ ' t u i t t t . denÍru¡da lre's uitt¡s Númerosdistributivos: S1¡r.t cxprcsitllics quc indican con.jurrtosfilnlrados por igull tlillllcrtl clc clclnctrtos.colll() c l c c i r d c u n o e n u n t ¡ , t l e r l t ¡ , s e n t l t ¡ . s , t l c l r e , \ c n t r c s , ( 'Pl (a' .r.a. l o s t r ú t l t c r o s d lca 4 s c d c r i v a n l o s d i s t r i b ¡ t i v o s { ¡ p l i c a r r c l ol a p a r t c p r i n c i p a l c l c l n í t t n c r o . D c 5 c l l a c l c l a l l t cs c a g r c g aI a p a r l í c t r l a t q i r l a p i r r l cp n n c i P l r l . Ii.icmplos: Dcrivación Número .lun Kiib' oxib' kaahib' oob' wac¡ib' wuc¡ub' dos I r(,\ ('uutr'o t'int't¡ ,r'¿'i.s wac¡xaqib' t¡chtt b'clccb' l aj c c b ' ju kab'la oxla.lu o'Ia.ju -l UIlo ,\t(l( n lt(l'(' dic dt¡cc It'e('( q uu t ( ' ( ¡trn¡¡1q ka'kab' ()x'ox dc ttttt¡(n tuto kaak¿t o'olg w¿rcl!19 wUqulg wa(lxaqlt(l b'clccq ll jcclq tlc t ttttlt't¡ (tt ('tt(t!t'() kab'la.ju¡¡ ox la.julq o'la.julq tlc tlt¡ct' t'tl dt¡t't' ttt lt't'Lt' (tt lt'(((' dc tlt¡.s t'tt tltt.s (t( tt'(.\ (il lt'(.\ tlt' citt< t¡ t'tt t ittt't:¡ r1r',r¿'i,rctt .st'i.s lc .sit'lt' t'tt .si<'!t' tlc oL'ltt¡ t'tt t¡clttt t l c t t t t t ' t ' t '( t t t t t t c t ' ( tl<'tlic: ctt ttic, t l c t T r r i r t t ' tt'' r t t ¡ t r i t t tL ' ( ' l r i o x ' t r x t a t k ' a y i n k c l t i r c ll i t l . I ) t ' ! t ' t ' . st ' t t l t ' t ' . st ' t ' t t l c t ' t i ' st ' l t r g t r t r t t l t ' C h i k a ' k a b 'x c ' c l k l i k o k ' a l . [,t¡,¡ niñt¡.s,tulict'ott dc tlt¡.s t'tt tlt¡,t. chi o'otclxooko'o. N t t . xl i t i t t t o : r l t ' , i t t r ' t tt ' t tt i t t t t t . c h i k a b ' l a . i u t qr c ' k ' u l r r n k l i p o y a n a n t L u g t ' n t t ' l l L ' g ód c t l t ¡ t ' t ' L ' tdt t t L ' t ' . Númcros sumativos: I n d i c a n q L l cl a t o t a l i d a dc l c c l e n t c n t o si n c l i c a d o sp o r c l n t t t t t c r op a r t i c i p a t rc n l a r l i s t n a a c t i v i c l a c tl .i c n c n I a sr l i s r n a sc a r a c t c r í s l i c AoSs c c n c u c l t t r a l ct t t c l t t ' l i s l l l tcl s t a c l t l .I : s t at l c r i v l c i t i r l s c l b r r r a a l a g r c g a rl a p a r t c- i c h a l a l a p a r t cp r i n c i p a lc l c lt t i r n t c r o .[ r n l o s I r u l l l c r a l c sl l t l c v c y d i c z ¡ n i c a m e n t c c s - c h a l d c b i d o a l a p ó r d i d ad c l f b n c r n a- b ' . S i c m p r c s c p o s c c l l . [-jemplos: Número Derivación kiib' oxib' kaahib' oob' rvaqib' rvuclr,r b' rvaclxac¡ib' b'clccb' la.iccb'.j do,\ t t'(,\ ('uuIro < ' ti t t ' tt ,rc¡,r .¡'it'l L' t¡t lttt II I l( ' l ' ( ' dit': qakab'ichal cloxichal qakaahichal qo'ichal qawaqichal c¡awuqichal clawac¡raclic haI clab'clcech¿rl jccchal c¡ala nt¡,sotn¡,sdo.s no.tolt'os lr(.\ no,\olro,\(uolro ( tn('o no,\()It'o,\ n0.st¡lrt¡,t,sai,s tt t ¡.st ¡ | t' t ¡,y .si t' I t' n t t . l t¡ I t ' t ¡ . s t ¡ t ' h t ¡ t I ( ).\( ) | t'o.\ It I I ( tt(' t t t ¡ , t t ¡ l t ' t ¡ , sd i c : K c c w a ' c c r o x i c h a l r i k ' i n c ¡ a w a 'L r - r ' L.lstctlc.s lt'c.scr¡tttiart)n ('on dott Itedn¡ O a k a b ' i c h a ls a a s a c' ¡ a c h ' o o l E,stutttr¡,s t't¡nlcttlt¡.t lr¡s dr¡,s. Q o ' i c h a l r c l l k ' a . j c l ilri c h ' o c h ' . Lt¡,r<inL'r¡trultuiunttt.tIu Iit,t't'u. li.jcrcicios J Subravc los advcrbiosdc ticmpo l' los núnrcrosdistributiyoscn las siguicntcs rlraciones: o x u j c r r k u n t c ¡ a w a 'M ¿ r n r r . ( ' h i l a j c t c ¡ irlc ' x k c c h u c c¡ l c l i c l a h u . f r w c r r i n k a n u b ' c h u c ¡l i n c h a r n p us l ' l i p i n . ( ' h i o r ' o r r k ' a y i l i . x p i xc l a r r a ' l { o o s . l . i . j r r nj r r n qc h i ¡ - r o y i r r r rrrvuirr n . j t r n . j t rrnrtn¡ a a l l r n -l'raduzca l a s s i g u i c n t c so r a c i o n e s a l Q ' e q c h i ' [ ' . 1h o n r b r cs c v u p u s l r t l on t a ñ ¿ r n u . V c r r t l ít o r ti l l l r st l c c i r r c r ct r r e i r r e t r . l J ' a l a n l v i ¡ l o I t a c ct r c s c l í a s . l . o s a l u r l n o s l i l n t r ¿ r r o ng r u p o s c l c s c i s c n s c i s A . i p u b ' s c c a s ac l l c u a t l ' oc l i a s . ( ' o n r p r ó r n i s l h p i c c sc l c c l o sc n c l o sc l 1c a d a c o l 0 r . I o s r t i ñ o ss c l i r c l r r l rl l e s c i se r r s c i s . M i h c r r l r a n ov i c n c c n s i c l c c l í u s . [ . o s n r u c h a c h o ss i c t n p r ca l t c l a nc l c d i c z c n i l i c z Las niñas sc lircron al bosctucclc docc cn dclcc. Subravelos númerossumativosen las siguientesoraciones: q a k a b ' i c h a lx o t t n l t t n x i kc l t a q s a ' t r i l l r a ' . c c r o r i c h a lx k o h c x c h i r l o c ¡ ' b a l i i x i l l l x k a a h i c h a l c bx' c ' b ' a t z ' t t t r kb ' o l o t z o c 1 . c 1 a r , l ' a c 1 i b ' i cshaasl a ' q a c h ' o o l r o ' i c h a l c b 'w a t t k c b ' r t l l t l c b ' c h i r i r l i ¿ r r v k t c x i n b ' o c 1c c k a b 'i c h a l u ' t r l a .ci c l 'l a . Derivaciirndc Vcrbos Sustantivovcrb¿rl: (sc pttc'tlc l . . sL r n ap a l a b r ad c r i v a c l ac l c u n v c r b o c o n l a s c a r a c t c r í s t i c ads c t t t l s t t s t a n t i v 0 p o s c c t . y u t i l i z ¡ r c ¡ l u g a r - c l co l r o s s t r s t u n t i r . , o sl)..u s l t a r t í c u l i r sc ¡ t t cs c l l g l ' c s l l l l¡ r l t r l tl i r r t l t i t t ' c s l l t o sI ) y - ( \ ' ) k ( v o c a l r k ) c t l t t V c r b o st r l r l l s i t i V o(sV ' l ' ) . c l c r i v a c i t i snt l n- k c o u v c r b o si n t r ¿ u r s i t i r ,t' V li.iemplos: VI vl' Raíz Vcrbal l)erivación atlnwarb'cck¿un- atink wark b'cck l<lunL chap- chaptlk to.jok ilok Ior¡'ok chupuk to.iilIoc¡'chup- l t t tt i t t t ' , s t ' tlt¡t'nt i t' ('(ulllll(ll' (n lt'(u' (tg(ll'l'ut l)u{(il' t'(t' ('()llll)l'(ll' ( tl ) ( l ! u t ' Funcionandocomo sustantivo: K a ' a i w i ' a t i t l k r l a r b ' i t a t l tlti c h ' i l l a ' a l l t t t ñ t u 't ' . sl t t t ¡ r r t .' t i t ' t r r ¡ t t l' t t' t t ' Lc' l t t i i t t ¡ . l r w c r c h i c ¡ ' c cc1h a p t l k r c ' r b ' a a l r t t l i 1 - r o y l t t t l t r l l .lsut't'ttt'Iir<'Iu ocIit'idud quc ltit'it't'tttt t t t ttt,\' (t.t'(I'. I tt.s ¡tt' t',s w a r k n i t r a . li i k ' t r l a ' a l ' ' l " | 1,, 'l ti' tJt ri t 'r t ' t I t ¡t t t t i t . pti t r a t l c s i g t t i t tl 't l o s Nota:Dc ac¡ttí ct'l aclclalltc. la filt'rlla dcl s r . l s t l u l t io\ r c r h l t l s c t ' r tr r t i l i z a c l ¿ v c r b o s . y a q u c s c c o n s i d c r a c o t n o l a f b r l r a inflnitivadcl vcrbo,cs dccir, la frlrnta no cttnjugada. Causativo: '[-icnc la lirnnaclcun lcrbo transitivotlcrivadodc un intransitivo crlncl signilicadodc I t t r < t ' t ' t l t r t ' o l n t l t u , q t r l o t ¡ r r t ' i n l i t t t l t t t ' t t í : d e l t t t ' t t t t l . s t ' t l c t ' i t ' u ( c ¡ u c c l l L r s c l aIal lcccai (ursnt)t.i v t r s c l i r n l t aa g r e g a n c l a o l a r a í t .v c r b ¿ riln t l a n s i t i v al a p a r t í c u l a- i s i , c ¡ u ep u c d c v a r i a ra - e s i y t :l t o t r o s ( ' l r s ( ,i\l i ¡ ¡ l i c l r n r c ¡ r-tsei . E.jenrplos: Verbo I)crivacitin Clon.jugacitin lutink b'cek clk ok rvurk lt iSink b'csr-cs i nk i s i nk o k sn ik r.r'u rl csi nk r( )ratisi It¡ ltutit) .r()ccb'cclcsi I t t t ' t t t t t t t t i t t t t t ' o t ¡t [ rOrisi Io ,sttt t'¡ x inroksi ntt't'ttlt'i¡ naclawartcsi I t ¡ t t t l t ¡ t ' t r t t ' c r ,t l l t ¡ . t L l . ') Participio pcrfecto: [ : s t u l t p a l l b r a c ¡ u ct i c t t cl a f i l n n a c l cu n a c l j c t i v oc p l cs c r c f l c r c a l o s r c s u l t a d o sc l cl a a c c i i ) I 1 d c l v c r b o c l ccl u l r l s c t l c r i r u . i ¡ r r l i c a l ¿ r t c r n l i n a c i t i n d c r l i c h a llrrcl pc ai tri tni .c i p i o p c l l c c t o s c l i r r n r a agrcgatttlo l a p a r t c- e n a q ( r ' o c i t l i I l a c)l¿ rl ¿ rl a í z c l cu n v c r b o i n t r a n s i t i v o( V I ) . l a p a r t c- b ' i l a l i r r a í z c l c u n v c r b o t r a n s i t i v os c ¿ r a r l i c a lo c l c l i t ' a c l o . F).jcrrrplos: VI V l'll Vcrbo Dcrivaciirn w'¿rrk ok clk k un l k \\,¿trcn acl okqr_¡¡q clcn¿rrl k un t c ¡ l ¿ r c l lctzok ('hitpol< 'l'o¡ok l et z b ' i l c h a p b 'li t oj b ' i I ilol< itb'il v'l't) ¿rti¡rk Wark []'ccl< l t i si n b ' i I w a r t es i n b ' i l b'ccrcsi¡rb'il dt¡t'ntidt¡ t'ttlt tttlo ,sulitlo Dtlt(t'l() ¡tt'gtrtltt (¡tu¡x'|) ttllttt't'rttto ¡tttttttlo t'1,s1¿r ltutiult¡ tttlttt'ntt't'itlt¡ (n( tullutu(l() l,'rccue ntativo: I r l l i c c u c n t a t i v oc s L u r ¿drc l i r " ¿ r c i t icn¡ u ci n c l i c al a r c p c t i c i t i nc l el a a c c i i l n i n d i c a c l ap o r c l v c l ' b t l .[ : s t l t c l c r i i a c i r i l t s c t l ¿ r s o l l t n c n l c c o n l r l s r . c r b o s t r ' ¿ r n s i t i r . o s y s c l ai rgr n r ct a g a lr c lp r c l i . j o l a . i -c ¡ t r cr l t d c s p u ó sd c l l n a t ' c a d o r d ct i c r r p o y t i c n c c o l l r o c o n r p l c n t c n t ol a v o c a l - i a l f i n a l d c l a nal¿rbnt. Ejemplos: Verbo Derivacitln C'ha'.jok Clhapok Sak'ok ('h'c'ok Kutuk xlajqach'a.ji x l aj c h a p i xlajsak'i x c ' l aj c h ' c ' i xla¡kuii I t¡ I u vtttttt¡.s vuri u.s t't't't':i It¡ ugttrrt¡ t'ttt'itt.s t't't t':; lo pegó \\triu.s t'ec(.t I rt r u,s¡ t tt t'ti t t t'tt t' i rt,s t' t' t' t's ( c I I t¡,s) It¡ nclii¡ t'ttt'itt,t t't't't'.s -lc. Tarnbiéncl fiecucntativ0sc pucclcindicarptlr trcclittdcl sufi.los EjemPlos: xttxchaple xorutz'le xoxpitz' le 5 l'('('(,'\' ltt ugurrti ltt,'/¿/.\ r'L'L(,\ lo oli(¡ YuriLIs' t'oritt,tr:t'r't"t lrt a,slt'i¡ttt Inmediativo: colr sc oblicllcsolltllrentc clculraaccirin.lrstadcriv¿rcititt inntcdiata Inclicala rcalizaci(tn radicalcs que intlicancl inmediativoson:con vcrbostransitivos vcrbostransitivss.Los suf-rjos stilo tlcrivados -uku quctambiónscpuclcutilizarcl sufijo-b'e ti -b'eke. Y cotrvcrbostransitivos la raíz dc la vtlcal sc ltlarga clLlc cs raclicalcs cs -ku. [J¡ carnbioquc suficnlosvcrbostransitivos -b'e. cuandsse lcs agrcgacl sufi.¡o-uku lo quc no succdccuanclosc lcs agrcgacl sufijo Iljemplos: Verbos'l'ransitivosRadicalcs -Uku Verbo Dcrivación ch'ajok chapok lctzok q'alunk yok'ok x(r.r)rnch'aaiLrku r(n)irrchaapuku x(o)xlcctzr-rktr na(o)xq'aaluku x(r'r)yook'uku lt¡ lttvtt itttttcdiulumcttlt' lrt trgtu'r't"ittnttdiulumctt/t' itttttcdiutuntctttt' kt ¡tL'gr't lt¡ ttbt'u:tt itttnadittlutnt'ttlt' lo ct¡rlt) ittmcdittlttntt'nlc x(o)xxok'b'e x(o)rclrapb'¿' r(n)rloq'b'c lo recrryiri inmetliulutttt'tttt' ltt ttgttt't'ititttttctliultttncttlt' lrt t'ttnr¡tritittntL'dittltttttcnlc -b'e xokok chapok loq'ok Vcrbos'l'ransitivosRadicales Verbo Derivacitin Kamk Aatinak B'cck x(s)xkarrsiku x(o)raatinaku x(o)xb'ccrcsiktr lt¡ ntuló ittmadiuluntt'nlt' lc hublri innt<'diuttttncntc lt¡ tttctttttittriitttttcdiuluntcttl<' (r Agentil'o: 'fiene a la pc-rsoua o sujetoquc rcalizala la firrrnadc ull sustantivoquc haccrcf'crcncia accitinindicadapor la raízdc la cual sc dcriva. E,lagcntivosc firrnraal agrcgarla partc-n*el a la bascvcrbal. Fljemplos: Verbo Derivación VI r.r,ark Il'cck Wa'ak Xajok Sc'ck warinel b'ccnel wa'inel rajonel sc'cnel al qua ducrma t'l qut't'utttinu cl quc <'otnt' al qua ltuilu t'l qua l;c ríe V'l cltapok Awk b'ccrcsirtk atisink wartcsink chapuncl awinel b ' e c r c snie l a t i s i nIe wartcsincl cl t¡ttt' dgurru el qtte siembru cl quL't'ttt'untitttt el que huñu cl qtrt'udt¡rntcc Pasivo: 7 L s u n a d c r i v a c i i l r c ¡ u cl i r r n r aL r nv c r b o i n t r a n s i t i v ud c u n v c r b o t r a n s i t i v o .H n c s t ad c r t v a c t ( r l t c l a g c n l c( s r r j c t o ) d c lv c r l ¡ o s c s u p r i r n cy s r i l os c i n c l i c ac l p a c i e n t c( o b . j c t o )c, s t c ú l t i m o p a s aa s c r l r.l a g c n t c s c i n t r o d u c c c n l a o r a c i i l n ,ssci d c s c a , p o r n t c d i o c l s r r j c t o d cvl c r b o i n t r a n s i t i v o ¡ r a s i v o d c l s u s t a n t i v or c l a c i o n a l x h ' a a n . I r l p a s i v oc n u r l v c r b o t r a n s i t i v or a d i c a l s c f i r r t n ac l i t t t i t r a n d o c l r n a r c a d o rd c l . l A d c l a g e n t c( s u l c t o )y s c a g r c g ac l a f i . ¡ o- e ' . E , nl o s v e r b o st r a n s i t i v o sd c r i v a d o s s c c l i n l i n a e I n r a r c u d o r c l c.ll A y s c ¡ l r o l o n g al a L r l t i n l av o c a l n r a s- k ( v o c a l r k ) a l l l n a l c l c lv c r b t l . l)jcm¡rkrs: Vcrbos Activos V'l'lt Xxchapjunkaxlanlaj Lrch. fil lucuut'ín ugut't'ó unu gullinu. Vl'R Xrsib'csi li kok'al a.jXirvan , J t t u t t , t . s t t . :ttti ltt ¡ . t n i i ti l t ¡ . : . Verbos Pasivos VTD Lu gullino lire ugtuludu ¡tor el I-i karlan xchapc' xb'aan laj uch. It t t ' u t t t ' i t t. L i k o k ' ¿ r l x s i b ' c s i i k x b ' a a l l aj X i w a n Vl'D VerbosActivos s r.lrrun I t t . sn i ñ i t o sf i t t , t ' t ¡ nu ^ s u s l u d¡ot o VerbosI'asivos uakootcttq'aak rb'aancb' Nirkoo'c'\tcnLl'il nt¡.; uvudun xatinkatrsi xatril te mula ratkantsiik inb'aan xat-ilc' xb'aall tt't'it'¡ por sotrto,\u¡'Lttludo,s t ' ll t t s liti,¡te mataclo¡tor ntí lui,sla visltt por é1. LÚ Antipasivo: H s u l t a c l c r i v a c i ( l l q u c f i l r r r a u n v c r b o i n t r a r l s i t i v cdl c u n a b a s c t r a r l s i t i v a . l r l l c s t a d e r i v a c i ó ns c s u p r i m ee l p a c i e n t c( o b j c t o ) en c l v c r b o .q u c d a n d os o l a m c n t ec l I l a r c a d o r c l c la g en t e . or tlcditl dcl sttstanlivtl ( s u j c t o ) . [ r l p a c i c n t c p t r c c l ci r r t r o d u c i r s cc n l a o t ' a c i i i l t .s i s c c l c s c l t p o k I c r l r o st r i t r l s i t i rt l. s r ¿ r c l i c ¿ t l c s c o t l s o t r a n t i p a s i v t l c l f i r r n t t n p a r t í c r r l a c s p r c I a s r c l a c i o n a lr c e c h . y - n k c o n v c r b o s t r a n s i t i v o sc l c r i v a c l o s . E.jcmplos: Verhos Activos V'I'R X x c h o q 'l i c h i i nl i c h ' i n a ' a l . V-I'I) Xxwartcsi I i l n i t i t ¡f i r t ' u l t u , ; t ' t u l' u t r t t t ' t t t r i t t . 'l'tt ri wlllrl ¿tatl'ltltlt[.1 l t L ' t ' t t t t t t t t tt t t l t t t ' t t t L ' ti i ¡ t r r t t i l r i i t t Vcrbos Antipasivos V]'l) A l i c h ' i r r a ' arrlr l llqak rc li chiin l"ttt' L'l ttirlo t¡ttit'rt lttt.sttj ltt trttt'trttitt. V'l'l) I'cli rvll¿rl A ' l a a r v a l l a t rx()wartcsillk ' I : t t t ' I t t I t t ' t ' n I t t t t r t ¡ t t i t ' t t t t t l r t t ' t t t t ' ti i ¡ t t t t t i Itijo. I nstrumcntal/l,ocativo: l l c l I L r g adr o n c l cs c t ' c a il z a . [ r s t at l c r il ' a ci i l l l I n d i c ¿cr l i n s t r t t t t r c t t tcoo t tc l u cs c h a c cl a ¿ t c c i i r o l c b ' p a r a i t t s t r t t l l t c t t t ayl - b a a l p a n r i n d i c a r l u c ¿ t r .[ ] s t o ss t r f i i o s s c o b l i c n c a l i t g r c g a rl a p a r t í c t r l i t v ¿ r 1a1g r c g ¿ r ( l t a l s l a b l t s cv c r b a l d c l i t c t t ¿ tsl c d c t ' i v ¿ t . E.jcmplos: Vcrbo l)cril'aci(rn S¿rk'ok S¿rk'ok Ilok ll'onok ll'onok Wark Il ' c c k sak'lcburl sak'lcb' ilob'a¿rl I J ' o nl c b ' u ¿ t l b'onlcb' I rvarib'¿r b'cclcb'u¿tl I tr gttt' I ttt t'tt | )(,gut' t n.\'I t'unt ( n I () | )(lt'(t | )(.guI' t ttettt' ¡tLtt'tt t't't' I t r . q t t ¡ s rrtt t ¡ t i r tl t t t ' i t t , s tl ' t t t t t ' nl t ¡ l t t t t ' t t ¡ t i t tt t tt ' r' ¡ttr t'u d r¡ t'ttti t' I tr,gtr i tt,s l. ¡ttt t'tt L'uttti tt tt t' E jercicios Identifiquecada palabrac indit¡uea qué clasedc dcrivaci(rnpcrtcnece. K'atb'il apLrsinb'il warincl k'aylcb'aal xrchaplc x c l t i tj c ' 2 xib'csincl loq'ok kanrsi k'iircsink n l c c s UK u xrurlz'lc rchapc' cha'.jok o k s in k raloncl wartcsiik itb'il chapok b'cck clcnac¡ iloncl kurtrcnacl uk'a'ncl Flnel siguientclistadodc palabras,cscribalas dcrivaciollcsindicadas. Sust.Vcrbal Agentivo Participin l'crf'cct<l l'asivo Antipasil'o I] ' c c k .lachok ltr¡ru¡rik ilok irinrak 'ok t'e Verbo chapok wartcsink c1'alunk kclrlrrk lz'trb'trk ra jok 3 S u b r a l ' c l a s d c r i v a c i o n e sc n e l s i g u i c n t e p á r r a f b y a l f i n a l c l a s i f i q u c l a ss c g ú n l a c l a s c de dcrivacirin a la (luc pertenezcan. Su'.junk'ulcb'u¿ l <r il u ' u r r . j u r r l i p o y a n a r r r n a h u l n a rkac ul l,i k s a ' l i r r r a ' a j .N a c ¡k i h r r l a k x c ¡ ' c h i l r a w b ' a lk c n c ¡ ' n . a a b ' ¡ l k i x k ' c . S a s a ' r c h ' o o l n a c kl i v o ' l a u t k i c h a r r o ' I i r a w i n q . K o k ' x s a ' t t a r i l t u tn a r s a a b ' e slii c h a c ¡ N . a q k i ' o k c l l i u u c h i n k .s a ' . j u n p a akti ' o k . j u ni n r u lc h i s a ' u t k i ' o k x w a ' b ' a l l i r c l l l ¿ r t r ' i l alli k c n c l ' . S a ' . j r r nk u t a n ,l a . jc c c h a lk c n c ¡ 'k i h u l u k c l l i r i b ' a l l i r a w i r r qu t s a c h a a l r t i l 'l'cnt() k i x k ' c r c e t a lr t a ql i i n l u l y o c h i w a ' o k r c l i x c h ' o o l n a c lr n a a . j u tno o n c h i k l i x k c r r c ¡ ' \ \ ' a n . xkcrrc¡K ' . i r p a k ' . j u n l i w a a k a b ' u t k i r k ' c s a ' x b ' cilni r u l .N a q k i h u l a k l i m u l u t k i x t a w p a k ' b ' i l c h i w u q ' r n .L i w a a k a b ' s a ' l i x b ' ck i x y c r c : E l c ns a ' i n b ' c ,w i i n k ' a ' n a k a t - ehl o o nn a k a t i n l o w i m u l k i x b ' a yr i b ' c h i r i s i n k i ls a ' r b ' c l i w a a k a b ' l.a t z l ok i k a r l ac l t i r t t l i r v a a k a b t' .t r . j a ' r cr t a q kihulaklaj ccchalawimq. Laa'atpc yookatchi sachokre li wawinq.anaqwantoj taatojrir li sa r l' l i k o r a Il l a c ¡ x a a b ' a a n u , c h u ' u x r c l i i n t u l , k i k ' a m c ' L r t k i t z ' a p c ' s c ' . i t zt t' takpotrza' ol .l'ili r l l L q c ab'an , a nj u n l n a a t a cn h i - f o ' a w k i r i l c h i n u m e ' kj u n l i h i x u t k i x y cr e . K a n a a q asta ' i n n a ' a jw i ¡ k ' ¡ ' ¡ a w a 1r k ' u l b ' a l .l a a ' a bt ' a r tr a .tja t k ' u l L rrcc¡.c h ' ¿ t tl it i r t t u rl c l i h i r . L i h i r k i r s t r r l l kc a n a a k k i ' c h i k l a . cj c c a lk c n c ¡ ' t t t r a k a n k o t - i uunk ' a l c h i j o ' a q r c c c q alli i n r u l .a r a nw A nn a c k¡ i h L r l aw w o q x i ¡ b ' i l h a ' x b ' a aunt.a r a nk i x p u ct h i r i r l i h i r . K i x w c c l lki o r a l i h i r x b ' i t a r r l t a yl i k ' a t c ' k . j o ' k a ' a nI t a qa r t ¿ l q w al inh i x t z i p i xt z i p i xn a ' i o l k . l)crivacitin dc I'osicionalcs L o s p o s i c i o n a l c sf i r n c i o n ¿ ucto r l o b a s c sc o n l a s c 1 r . tscc l i r r t r a n d i s l i n t a sc l c r i v a c i t t t l cas l a g r c g a r a l a s p u l a b r a s p a r t c s c s ¡ r c c í f i cl russt .o s i n c l i c a n l l t ¡ - l o s i c i t i t t t l l i r l ' t t l ¿ t t l c c o l o c a c i t i r t i l c i t l g t r ( p c r s o n a ,a n i n l a l o c o s a ) . A v c c c s p r o p t l r c i o n i t t itt t l i r r t t t i t c i t i lsl t l b r c l l t l i l r l t t ¿ot c s t a d t lc l c lt l [ r i c t t r s a s c sp o s i c i o n a l c sy ó s t a sp r o v c c l t t t n a a t r t t l t d a l l t cf i t c n t cc l c a l c u a l s c r c l l c r c n . B x i s t c nn - t u c l l a b { c r i v a c i ( l t . I i s u n t i ¡ - r od c d c r i v a c i i n n r . l y c s p c c i a l d c l r t r o d c l o s i c l i o l t . l l tlst t a y { l s . S c g [ r r rl t l s s i g n i l i c a c l o sc ¡ u ct c r . t g u nl.u s p a l u b n r s( l u c s c p L t c d c tdt c r i v l t r t l c t t l t 1 ' l t l s i c i t l l t as lo l l : Ad.jctivo: U r r a c l . j c t i v oc o n b a s c p o s i c i o n a l i n c l i c a l a p o s i c i ( l n c l t c l t . l cs c c n c u c l t t r aa l g t l . [ : s t a t l c r i v a c i ó ns c l i r r r n aa l a g r c g a rl : t C , + - V a l l l n a l t l c l a b a s c p o s i c i o n i t l . BaseposicionalAd.jctivo C'hunxaqs al t'uywiq'chi rLtli tcnt chunchuli c¡awa'chin clltrnchrr xaqxc) salso t'Lryt'u wicl'wo t'.st it .st' tt tu d o t',stti¡tutudo L'.tlúdt' lult¡ t'.stirt'olgudo c.st ti rtt'n ¡d i I Iu ttt¡ l'll,scñt¡t't',slit,t<'ttludt¡ ctt lu l'¡uttt'tt Xaqxcrokcb' li ch'ina'alsa'xb'cenli pach'aya' Los niño.sestúnpuraclo,\ cn lugrunu. Salsoli tz'anrb'a Lu vigtt t',tlu tlc ltttlt¡ I Vcrbointransitivo. t J r r v c r b t l i t t t r ¿ u r s i t i vct ll c r i v a c l od c u r t p o s i c i o n a lt i c n c c l s i g n i f i c a c k td c ¡ x t n t , r ' . s t ' d lcu o [..staclasc sc firnlta al agrcgar l+ V al flnal fitrrtrtt ¡tosit'ir'ttritttlictttlu ¡trtrlu bust'¡ttt,sit'ior¡¿¡l. c l c c l i c h ab a s c . li.jcrnpkrs: BascposicionalVcrbointransitivo ¡,okchuttrvic¡'xaclchok'- xyokla rchulrl¿r xwic¡'la rxac¡li xchok'll ,\'( (l( (),\l() ,:t"s t'tt /ti ,tt'ut'n¡lillo .tt'¡tttt'ó st'ttt'ut'lilló r r r r r l l i l i t z ' i k c h i r r rl i i l r u ¡ r lil ¡tú junt ,st'¡sttt'o t,tt lu t'ciltu Xytlkla L t t t u t t i u n u , s t , t t t t ¡ . s l( trit . r t r( ( u n ( t . l i c h c c k c l i r c ¡s i t ' x c h ' i t ¿ t l . X c l r t r r l l r l i c l t c c k c l r . v i t t cc¡ l t i r u l i p o o p . l i l u t t t i t t t t o . s t '. s t ' n l i t. s t t l t t ' tt'' l ltt'!ttlt'. -l Verbo transitivo: l J t l v c r l t o t r ¿ t l t s i l i v ttll c r i r " ¿ r r kt lrc t r n ¡ r o s i c i o l l u ll i c n c c l s i s n i l l c l c l o t l c t l c j u r t t l g o < ' t tl u fitt'rtrtrtt¡to.sitiitrtitttlicudrt¡tot'ltt ltu.sa¡to.tit'it¡nul. l:.stttdcrivaciilnsc fbnna al agrcgar la V,+-b' ( v o c l l t l c l u l l r s c n t ¿ r s [ r ' ) a l l l r r ¿ rdl c l ¿ rn l i s n r ¿ r . Fl.lern¡rlos: llaseposicionalVcrbotransitivo 'l" rryx¿rclj upu'ic¡'sal- naxt'uyub' nuxxaclab' narjLrpub' xwiq'ib' xsalab' Itt ctrL'lgu Io ¡turtt Itt ¡tottt' ltot'ultttf rt It¡ ltint'ó Io ¡ttr,;o la ludo r l ' t t y t r b ' . r c h a l r r l t ai r r y u w u ' . l ) u ¡ t t it ' o l g ó s u r n u l u ! ( . N a x w i q ' i b ' x k t l k ' a l c l t 'l i c ¡ i t n a ' c l t .i n L r t s t , ñ t ¡ t ' rl t i t t t t t t . t r r ,hsi . j o . r Naxsalab' li ya j lrj rvrnclll j b'anoncl. I'../t'ut'undcro¡tona lc lutto ul cn.fcrnro ,l Instrumental/Locativo: posicional [ ] s t a c l a s c d c p a l a b r a si n d i c a c l i t l s t r t t t r - r c npt oa r a h a c c r I o c p r ci n t l i c a l l t b a s c a s r c g ¿ u ' l av o c a l d e l a o c l l u g a r c n d o n c l cs c r 1 al a p o s i c i i r ni n c l i c a d ap o r l a t r i s m a . S c f i r n r a a l b a s c+ - b ' a a l a l l l l l a l d c l a l t l i s t l l a . Ii.jcmplos: llasc pttsicionalI nst./locativtl chtutx itcl- t'Lry'lv icl yok- c h r r nl c b ' a a l raqlcb'aal t'uylcb'aal w'ir¡'lcl-r'lurl v o k l eb ' a a l I n , \ 'I l ' l I l l l ( l l I ( ) ( ) I t t , g t tt ' ¡ t t tt ' t t . \( t t I ( t t ' i t t . It t ' t tt t tL 't l I t ¡ t ¡ I t t g t tr ' ¡ t t tt ' t t l ) ( t I ' ( t t ' . \ ( ' I n , \ ' I r u t t t ( t I I ( ) ( ) I t r g t tt ' ¡ t u t ' u t ' t t I g u r i n . t I t ' tt t t t t 't t I t ¡ t ¡ I t t , g t tr ' ¡ t t t t ' t t l t i t t t t t t ' ttt,\'tt'tttil(ttIo () I t t g t t t ' ¡ t t t t ' t t ( I ( ( ) . \ | ( t t ' w a n . j u t 'lti w i c l ' l c b ' a a sl a ' l i r ' v o c h o c h l i t r t t t i l r o g t r r l t t t . t t' t t t l t r g t t t ' ¡ t t t t ' t rl t i t t t ' t t t ' s il t ' l < ' a y i i l . X c l a l o c l ' . i t rcrhr t r l l l c b ' ¿ l a Ii tt <'I tn t' t't't t rl rt t' rt ttt¡ t t'rtt tl t t.st t t I st' t t I tt tl r't't¡ N a r a . j. j t r nx a q l c b ' a a l . tttt itt,tIt'ttt¡tt'ItI() ,'V¿'¿'¿',si/¿l |)ut'(t |)uI'(tt'\'(' F).jcrcicios e¡rel siguicntc¡rárraftl: Subravclos posicionales S a ' . i t t r tk t t t a t r .l a i l - i r k i r l l t l v . i t r r l i t z ' l ' t u n t u s a ' b ' c . r t l t ckl i r i l k i r a i r a . ir c h a p b ' a l r c tikttl x k ' a n r b ' a ls a ' k a b 'I a [ r ' a l t a lcl h i p i l k ' p ox k i t r l aI i i t l n ¿ r cx lk u t I ' i b 's l t ' r l t ' c c t l I i t z ' i ' r l l ' a l r r t l i t t l . i t t k ' a ' kirtt t t i t c l r b ' a a l l k i ' c c l c l i k L r tk i r k t r i r i b ' s a ' . i L r lni . i u l x b ' a a r rx r i u . L r j L i r k i r a h o ' r c h ' o o l - r c l r a ¡ r h ' la. y'conuna N losque no lo son. señalecon una S losposicionalcs En cl siguientelistadoo @ rlLrb'llr r c ¡l t s uI l t b ' rb'cck xraanilasi sccb' lvartcsilt k ryokob' nrolok rrchap tz'cr¡ok xnr.lcl' sotso saIstl rincl'ultlrr yokyo s Uf s L l chok'clttr rko'o Iub'lu r'clk 3 A continuaci(inse encuentraun listado dc palabras derivadasde posicionales, indiquc a quó clascdc dcrivacirinpcrtcnccccada una. rills¿rlab' . r ' c r b ot n r n s i t i r . , o hrrphL¡ c ht r n c h u t'uylcb'aul xraclli k'achk'o rt'uyub' rraclab' c ht ¡ ¡ lrc [ r ' l l I s¿tIso tLrb'ttr 'la rn ic¡ ritr¡lcb'airl rwic¡'ib' rvokotr' xchlrnl¿r u'ic¡'lcb'lurl xucl\() pck'¡ro punlprl 'l Flscribacinct¡ ¡ralabrascon cada una de las clascsdc ¡ralabrasdcrivadas dc s. ¡losiciolrale -i I : s c r i t r ltrl o s ¡ t l r l l l t l i r sc n s r . irr l i o r n us o b r c l o s t c n r i l sr l r . r d c c s c c .u t i l i z u n r l ot l i f c r c n t c sc l ¿ r s c s c l c p u l i r b l u sr l c l i r ¿ r t l ¿rrlsc ¡ r o s i c i o r t l r l cys s L r t r r - l i y c l a s . U,! Capítuto= La Oración I - a o r a c i ( r nc s u n c o n i u n t o d c p a l a b r a sr c l a c i o n a d a sc l u c c x p r c s a nu n a i c l c ac o r n p l c t a . E s t á l i r r l l t a d ¿¡ rr o rd o s ¡ r u r t c s¡ r r i n c i ¡ r a l ccs¡ u cs o n c l s u j c t o y c l p r e d i c a d o . I l l s uj c t o c s d c q u i c l t s c h a b l a o s c c o n r c n t ay c l p r c c l i c a d oc s t o c l ol o c l u cs c c l i c ed c l s u j c t o . Ii.jcmplos: l r w c rc q ' l ¿xr r , v L r l cahk i r r a w b ' a ll i k c n c l l' ¿ \ Ij ] ' a l a n r .B'ulun firc tr .st,rtrltt'trr fi'i.jolc,s I)rcd. S u.t'arcn lu nutiunu. Xatq'aluue k w c rl ¿ l Y i ar. l)rccl Yu.rl<' ohrtt:ti u.l't,t'. 5. . l w ¿ rnl a k ' a n i c l a kc h i n a a b ' a ll i c l r ' i n a ' a l Prccl. S lil niñt:tttubuju ntttcht¡. Sujeto [ t l s ui c t o p t t c c l cs c rc t t a l q ri.ct r p r o n o t n b r co s u s t a r r t i v os.c aó s t cp c r s o l r ¿a1n. i r n aI o c o s a .n l u s u l l a t l I l l ¿ i sl t a l l t b n t sq u e l o u c o n r p a ñ a na n r p l i a n c l ol a i n l i r r n l a c i í r ns o b r có 1 . A c s t a sp a l a b r a ss c l c s l l a t t t i tt n o c l i l l c a d o r c sy ¡ - r u c c l csr ct r a dj c l i v o s . a r t í c u l o s ,d c n r o s t r a l i v o s n , ú l n c r o s ,c l a s i fi c a c l o r c s p c l ' s o l t a l cys c l h u s u l r t sr c l a t i r " ¿ t s( '.u a n d o c l s L r j e l ot i c n e u n s o l o n h c l c o ,s c I c l l a l l r as u j e t o s i m p l e ( S . S i n r p . ) : c t t a r t c l ttli c l t c d t l s o r l . l ¿ t(sL r t t i d u sp o r r r r c c l i od c u l g u n a c o n j L r n c i r i n )s, c I c l l a n r a c o m p u c s t t t ( S . ( ' t l r n p . ) . l : l n u c l e o o p a l a b r ap r i n c i p a l c s c l s u s t a n t i v oo p r o n o n r b r c . l t l s u . ¡ c t os c p u c d c e l l c o l t t r a rr c p r c s c n l a d tc) o n L t n ¿pl a l a b r a( p r o n o n t b r co s u s t a n t i v o )o p t t c d co l t t i t i r s c . l : r t t t l c l oc a s t l l ¿ ri n l i l n l l a c i t i r rs o b r c c l s u j c t o l a p r o p o r c i o n ac l v c r b o ¡ t r a v ó sd c I o s t t t a r c a d o r c sc l c l. l L r e g oI i . C ' u a n c l o c l s u j e t os c r c p r c s c n l ac o n u n a p a l a b r ac n l a t l r a c i ó n ,s c l c l l : r l t t ac r p l í c i t t l y c u a l t d os o l u l l . r c n tscc n r i t r c ac n c l v c r b o . s c l c l l a n r a i r n r r l í c i t o . Xxkanrsili c¡l* irn-jli kc. S.l-rplícrto h t I t t' I u I t t t I t'.sI t' u)' ó t t Lt t'.sl t' u.s,s i c m | ¡r u.s. L i n r o ' . j w acl h ' i n a ' u lsi r k ' u u k ' u n l ' . S.Lx¡rlícito Ltt gttttt tttttu.l'u ! it'ttL, ltt¡tti Itt.s¡tIttrtttt.s. ( a ' a n e b 'X ) e ' l v u l a kc h i b ' a t z ' L r nckh i r i x l l t z u u l . S.Inrplícito ( a I I os ) I" ua t'r¡t t u j ugu r de / rús tle I t'e rrtt. Lrt ( t r o , s 0 l t ' o , s () ' t ¡ t t t i t t t r ¡ sc r ¡ t t ( l a a ' o ) X o o r v a ' a kn k ' i n c b ' l i c l c c h ' a l a l . n tre.sI r'rt.s.fit rni I i u t't'.s. S. hnplícito l : l . s t ' ñ t ¡ t ' t ' t ' ¡ t t r t 'c| il tt' t ' t t l t u i t ut X x - j c k ' l i k ' a n - i c lr c h c b ' l ¿ j k ' a n - j c ll i c l a w a ' c h i n . o.s I I ru btti u drt rt',s. S.Sirnp. El pohrc ctttt¡ttlt'ó dittt't't¡ t'tt X x t a w t u r n i nl i n c b ' a " s a ' n i m l a t z u u l L'l t ct't'tt. S.Sinrp. X r k o h c b ' c h i k ' a n j c l a k i n y u r v a ' L r lti w a s . t r u b uj t t t ' . S. C'ttrlp. \ ( ' f t r t ' t ' r t nt r I , 1i ¡ x r ¡ t i.tt ' t t t i l t c t ' t t t t t t l o L i c h c c k a lr v i n c.li o ' l i k o k ' l l . j L r n l i r ' c ¡ c c t crbc'' l < ' i r n i c l l r k . ¡tttrigtrul. S. ('ottt¡-1. . l t t t i t t t t t ¡ .tt t t i t i t ¡ 'lst ' t r l t t r i t t t ' r t r r Predicado o L r c t l cs c r t t l l v c r b t l o t t l r c s t a t i v t l . ( ' L r a l l d t cl l L a p a r t c p r i n c i p a l o n i r c l c oc l c lp r c c l i c a c l p -[)rctl. n i r c l c oc s u r r v c r b o s c l c l l a n r ap r c d i c a d o v c r b a l ( p r r c c l cr r t i l i z ¿ r r stct t r v c r b t l i n l r i t t l s i t i V o . V I - 9 u ¡ v c r b t lt r a ¡ s i t i v g- l ) r c r l .V l - ) y c t r a n d oc s u l r c s t a t i v os c l c l l l t t t t l ¡t r r c d i c a d on t l v c r l ) a l o p r e c l i c a d o e s t a t i v o ( l ) r c d . I r s t . ) . A c l c r l i i s t l c l n ú c l c o . s c p t t c t l c t t a g f c g a r l r l o t l i l l c a t l o r c so c . ¡ r p l c r ¡ c ¡ t 1 ¡ s . [ . i l s l ¡ 9 r l i l i c a d i l r c s¡ . l t r c d c sr rc r c L r u l c ¡ t r i lci rp o t l c l t i i v c r b i r l sy l o s c t l r t l l l l c l l l c l l l o s p r r c t l c t st c t ' : I O l l . i c t 6 d i r c c t o ( O . l ) . ) : l r l c l u cl c c i b c d i r c c t a n r c r r t cl l t l t c c i t i l ti t t t l i c ¿ t t lllllo r c l v c r b o . 2 O b . j e t o i n d i r c c t u ( O . 1 . ) : A c ¡ u i c ns c c l i l i g c l a a c c i ( l t p c r ( )c l t l cI l o r c c i b c d i t ' c c t a l r r c n tccl c l ' c c t 9r l c l a l n i s n t ay s c c n l t r z ac o n c l r , ' c r b op o r ¡ t t c c l i od c t t t l s t t s t l t t t t i v trlc l l t c i o n ¿ t l . 3 A d . i u n t o s ( A { t o . ) : I J n a o ' n ' a r i a sp a l a b r a sc l u c i t t c l i c a nl u g u t ' .t i e l t t p o .i t . t s t t ' t ¡ l t l c l l tcot.c . E.iemplos: ttl ltulttri,, lt'rtr¡tt'tttrtt llcgttt'tttt l rl'lrrrc'k'rrltrnksl' li k'¡lücl li ¡royauant'. Lu.sl)(r,\ott(t.\ Prccl.Vl X c ' x c h o y l i q a r v i n l _ li i b ' a . L u . sl t t l l t t : t t . :l t ' t ' t t t i t t r t t ' tttttttr ( . \ l t ( t ..\: i t ' t t t l t t ' t t , s . [)rcd.V'[' A j k ' r r t u n c l ¿ \ ir v i ' l i x ( ' h a h i l r l ( ' l t t t l t i t t tl t t t t t h i l t t r ' . st t t t t t ' s l t ' t t I)rccl.Irst. . l w a l c l r ' i n a ' u s l a a t z ' r '. Prcd. lrst. @ l ' t t ! ) ( t ' t ' o ( ' \ t t t t t . tl '¡ t ¡ t t i l t t - X o 0 y o k 'l i c h c ' i n y u r v a ' O.D. mi pu¡tti t'orló al itrbol. X o O y i i b ' j u n r o c h o c h l a . jb ' a n o n c l. l i l m é d i c t tL ' ( ) t t , \ t t ' t t tr l' t(t)L (t u , \ L t - o.D. X x s i . j L r nc h ' i n a ' u s i l u u c li n y u w a ' c h o ' q r e i n n a ' . O.l. M i ¡ t a p á r e g a l ( t t t n ( ' o r t em u v b o n i t o ( t t t t ¡t l t ü t t l ( i . X x k ' c . j ¡ ¡ r ¡ a a t a n l i . i i ' b ' c ' i c l t o ' c l r c x n a ' l i r i x a q i l. L , l. t ' c r n t ¡t l i ó u n r a g u l o ( . t! ; L 'r\ u ( g r u o.t. Xxlocl'-jtrra r k'ach lintra'sa'k'ayiil. tttt't't'utlt¡. Atlttl. u n < ' h o n ¡ t i ¡ t ce n c l ll(i numú <'ttnr¡tró . l ¡ ¡ w a ' l c b ' a . l w i ' ¡ u w u l ¡ k l i c ¡ u w a ' c l t i lsl a ' x k ' a l t i c l . I i l . s L ' t i t ¡ t ' . s t i l t ¡ n c t l i t t d í u t ' u u s t r ! t ' u b u f r t . Adto. llje rcicios I l d c n t i f i r ¡ u c c l s u . i c t Oc n l a s s i g u i c n t c s o r a c i o n c s y c s c r í b a l o a l a p a r . - M a a k ' a . i o r' c h ' i t t a ' t t s a l i c l l o x a . X k i t r nl i c l c c l r k a t r ' l l . X k a n a b ' u ' c c c h e ' ij t . t y u w a ' c h t n . X ' c c k ' a a kl i I r i i kr b ' a a n c b ' l i t z ' i k . Y o c h i h ¿ t t t r ockh ' o c h ' l i c h ' i l l ¿ r ' a l . S u b r a l ' c c l p r c d i c a d o c n l a s s i g u i c n t e so r a c ¡ o n c sy e n l a s l í n e a s c o n t i g u a s c s c r i b a a 2 qué tipo pcrtcnccc dc acucrdo a su palabra principal. - X h u l r t kr l t o o r l i t ll i h i l a a l ' - L i k i k ' t l a b ' c e ks a ' l i i c h ' r l . - X x s i . i t r r itn k a b ' c l a w a 'I k ' a l . - N i n x i w al i i k ' b ' o l a Y . - Wallk qixint laa'o. Su5rave el g5jcto dirccto cn las siguicntcs oracioncs y si tienc ob.ietoindirecto 3 e s c r í b a l o c n l a l í n c a c o n t i g u a a c a d ¿ ro r a c i ó n . - L a j L - u 'r r l o c l ' . i t t nr l t t t c l¡i r i r a c l i l - ' l ' 0 o i u l o q ' . i u n r a k ' a c hi r t t t a ' . - t . i i r c l n a 0 o x y i i b 'r u ' a x b ' c c l o t l l . - X q a l o q ' . j u n t a a st L r lr c l i w a t r a b ' - L q j l - c 1xi x t a q l a . i u r th u r c r a n a b ' . Concordancia L a c o n c g r c l a n c i ai n d i c a l a r c l a c i ( l nc ¡ r c c r i s t c c t r t r c l o s c l c l t r c l t t t l sp r i r l c i p a l c s( s t r i c t o . ob.jcto,prcdicado) en una oración, dc manera quc cada clcntento tcnga la fbnna corrccta coll r c l a c i ( r na l t l s { c r n ¿ i s .T a n t h i ó nc x i s t c c o n c o r d a n c i ac n t r c l t t s s t t s t ¿ t t . t t i ry" osst - t sp o s c c t l t l r c sc. l l t r c f u l ss u s t a n t i v g sr c l a c i o n a l c sy s u s c o r l p l c n r c n t o sy c n t r c a l g t l l t o sa d i c t i v t l sy l t l s s t t s t a l t t i v t l cs l t t c modiflcan. Las fbrmas dc concordanciapara cada clcmcnto sc rcsulttcn dc la siguicntc l.nancra: Verbos intransitivos: I L 9 s v c r b o s i n t r a n s i t i v o sc o n c r r c r c l acno n l a p c r s o n ay t t i t t t t c r t tl l c l s t r j c t t l¡ l t l l ' t t l c d i t ld c l lnarcador dcl Jucgo ts. Fi.jcmplos: x o O t ' a n c " l ik ' u l a ' a l s a ' l i s L t l u l S .II] l t l l t c l x t . t t ' t ' t t t ' ti '¡t t c l l t x l t ¡ . A k n a o 0 b ' c c kc l t i k l i l i c l t ' i n a S a c l c h c ' S JI] S u q t ' h c 't ' t t t t t t t t i t t t t . X c ' b ' a t z ' r u r kl i k o k ' a l c b ' s ¿ r i' r r c h ' o c h ' . L t ¡ , st t i t j t , ¡j t r g r r t , , (t rt t t t t it ( t t ( ' t t ( ) . s .il1 2 Vcrbos transitivos: con ll pcrsonay trittncroclclob.icttlpor lttctliodcl cor.lcucrtl¿rn [-trsvcrbostransitivos clcl.lttcgoA. tlcl sttjcttllttlrIttctliodcl ttt¿trcltdtlr dcl .lrrcgoli y crlnla pclsonay nittnct'o nt¿rrcarlor Fl.jcmplos: X o 0 x l o c ¡i 'u n b ' a t z ' u u l i c h ' i n a ' a l O S .II].IA l i l n i ñ ot o t t r ¡ t t 'trr)t ri t r g t t t ' l L ' Xo0rlz'ir li si' li wl¡rt t'trfit ltr lct-rtr. lil l¡tttttltt'L' o .ilt.r^ s Xo0rochb'ccni lir l)ct o .tB.tA J .U lliUUr lllttnttcl trtortrltttt)ótt l)clt't¡ntt. s Flst¿ttivos: tlcl strjcttl cntrclu pcrsolla¡, cl n(tlttcrtl cxistcconcrlrcllnci¿r csl¿rtivos lrlr los plcdicirrkrs l). pol rncclioclcl.lLrcgo li.iempkrs: A.i k'utuncleb"'a' tu.iirclcb' a'an. .ilt @ s Aqucllus .st'ñt¡ritu.tson tnueslt'u,\. Aj k'anjclcb' laj Maa)¡. S JI] Los Matus son trubujudores A.i k'arnolo0b'c clau,a'Max. .IB S I)ott Tontti.¡as lídcr. Sustantil'os: [ - o s s r - r s t a n t i \ ' oc so n c u c r t l a rcr n p c r s o n ay n ú u n c l oc o n c l p o s c c d o ra t r a v ó sd c l J u c g o A Ejemplos: X w u l a k c h i r i l b ' a ll i x k ' a l q l B ' c x . posccclor .lA Scbu.stitittli su mil¡xt. X r v o k s li i r r a ¡ b ' l i w a r r a b ' posccclor .fA lllt' ¡ttr.st' los :tr¡tulo,sdc nti ltcrntuttu S u s t a n t i v orse l a c i o n a l c s : L o s s u s l ¿ r n t i v t lrsc l a c i o n a l c sc o r r c u c r d a nc u p c r s o l r ay n r . u n u ' og r a l n a t i c a l c sc o l t c l s u s t L t t l t i v o ( l r . r c¿ l c o l r p a ñ u n( c l c o n r p l c r l c n t o - ( ' o n r p - ) . s c i n d i c a n ¡ r o r n r c d i o c l c l o s a f i . j o st l c l . l t r c g oA . ¿ u r [ r ' l l nl ¿ r a ' a t .lA conrp. ¡tttt'li c c b ' ¿ r ¿ lu¿rr a ' c r JA conrll. ¡tot'tt.tlctlc.s rvc laa'in .lA colnp. t'.snr io qc luit'o .lA cornp. (.s tl c tt t t.st¡I t'tt.s ¡ c a . il l ' a l a n r . .lA conrp. c,sdc lJ'ultutt O r d c n d e l o s F l l c m c n t o sP r i n c i p a l c s d c l a O r a c i ó n l . o s c l c n t c n t o s ¡ r r i r r c i ¡ r l r l crsl c L r n l ro r - l r c i t i rst o n c l s L t i c t o .c l o t r . j c t oy c l r " c r b o . l : s t o s c l c n r c n t o sc l c b c nl l c r a r u u o r c l c nI t i g i c o ( l c n t r oc l c l a o r a c i ( l np a r a f i r c i l i t a rl a c o r r p r c n s i i r nc l c l a n t i s n t a . [ : u t o c l oi c l i o n l ac r i s t c u n o r d c n b á s i c o c p r cn o r c s a l t al a p u r t i c i p a c i ( t nc l cn i n g u n o d c l t t s c l c n t c n t o sc l c r r t r oc l c l a o r a c i ( l n . l r s t c s e h ¿ r c cn c c c s a r i od c b i c l oa c ¡ u cl o s c l c n r c r l t o s¡ t r i n c i ¡ r l r l c s p u c c l c nu [ r i c ¿ r l sc r r d i l L ' r ' c n t c ¡sr o s i c i o n c sr.l l r n c l oc o n l o r c s r r l t ¿ r dcol i l L ' r - c n t ct isr t l c n c sy a v c c c s s i u n i f l c a c l o sc l i f c r c n t c s . I r l o l r l c n b h s i c o c s t a b l c c cl a f i u l c i r i n c l c c a d a u n o d c l o s c l c t n c l r t o s Lry¡ que principalcsclcla oración,cleacuerdoa su posici(rndcntroclcla lllisma. Los órdcncslógicos sc pucclcncJarsoll: SOV SVO VSO VOS OSV OVS (Strtcto. Objcto.Vcrbo) (Sujcto.Vcrbo,Ob.jcto) (Vcrbo.Su¡eto,Objcto) (Vcrbo.Objcto'Su.iclo) ( O b i c t oS . u i c t oV ' crbo) (Objcto,Vcrbo,Sulcto) coll vcrbo transitivocs Vcrbo, utilizaclocrr Q'cqchi'cn ultaot'aciilt.l Erlorclcnb¿isic9 (VS) y cll ull¿t Objcto,S¡jcto (VOS), on ¡na oraci(rncon vcrbo intrallsitivocs Vcrbo.Str.iclo t vlt al flllalclc sicttrprc su¡cto (l'rccl. S). trl Sujcto no vcrbalcs I'rcclicackl. .r¿iciti¡c9¡ prc¿icado irll: l a 9 r ¿ r c i ó cn n c u d i ru n o d c l r l sü i r s o sq u c s c n r c s c t l l l l lllt c o l l l i t t t t l ti e F l . i c m p ¡ r s : ( o b s ó r v c sccl r . rccl o r d c n c s c l i l c r c n t ca l c l c lc a s t c l l a l l oy. a c ¡ t r cc l t l r c l c t bl l t s i c od c Ú ' s t c c s S u j c t o ,V c r b o . O b j c t o ) Oracioncstransitivas: X x c h a p i u n c h ' i n ak u k l q i K a n c k . V O S Kttttt'li tt gttt't'i¡ tt tttt tt nl i | | i t u X T r i l l i w a k a rl i c h ' ¿ ú o n r . V O S lil ,iot't'tt t'it¡ ttl tttt't¡ ' irvalt. l i r a l a ll i c l a w aX Xxcl'aalu V O S l i l u n t i t u t t ¡ . l t t t t t t t t l ¡ t ' t t : i ¡t t . s t t l t i , i t ¡ . S V S O V O S V O Oracionesintransitivas: sa' li ch uktt'n. Xc'aatillakchi x.itlrlilli po)¡analll V S 'll¡tlu,s Ittt|¡|ttt't¡tt L'ttItt t't'ttt¡it)tt Itt.t |¡L't'.tt¡tttt,t S V X x k c h o ' r t t l i c l a c l r' l t r a i t l <l i r c h L rk c V S , \ ,I,t1L ' .|\ t ' (t t ' r , l) ( t , r 'r ' I t t t t t t t ' t l c t i i t ¡ t t t t ' c l , \ ( t ' ( I t ( ) . X s u b ' c 'l i c h ' o c l t 'r t r h ' c l i roc¡. V S Lu t it't't'tt .st'ltuttditi ltu itt,str,t ¡tit'.s S S V V 0racionescon predicadocstativo: chik laako'. A.ik'LrtLrnclcb' S Prccl. Ttt.s ltiitt.s l (1 \'r,/t lltrl(.\'ll'(t.\. N ¿ r a b ' axl l l a ' l c b ' c b ' l ¿ l it z o l o n c l S Prccl. l,t ¡.su I tt m tt t ¡.sI i t' tt t' tt ttttt L'It t ¡,sL t¡ t t t ¡t'i ttti t' t t I t ¡.s S I'rctl. S l'rcd. A . ik ' a n i c l c bl' i t ' L t i i x q . Prcd S Lu.s.scñr¡ri lu.t,yr¡n tru bu,iucloru,s. Prcd. Otros Ordenes Adcttt¿tsclclorclcnh¿rsico. tarnbiórrsc cncucntranlos dcmás (lrclencslógicos. H,stossc dan c t t a n t l os c t l c s c ¿dtc s t a c i t ur l g u n od c l o s c l c r n c n t o sc l cl a o r a ci i l n . ¡ - r o r - c . j c n t pcl loa, r l có n l i r s i so c l i r i g i r l a a t c n c i t i na l s u i c t o o u l o b . j c t o . E l c l c r n c n t o( ¡ l c s c c l c s t a c as i c n t p r cs c a n t c l l o n ca l v c r b o . A c o n t i n u a c i i r ns c e ' j c r n p I i l i c u r i i rl or s r l h s c o n t u n c s : Ordcn S!'O: L i c h ' i \ i o r nr 7 r ' i l l i w l r k ¿ r r . S V O l i l j o v t , r rt , i o u l t t ¡ t ' t ¡ InyLtlva' xrarv naab'al li k'unr. S V 0 lrli ¡tu¡tti.tt,ntl¡t'ónutt'ltt¡,sut'ol(',\'. L i O a r r a ' N c c l x x l < ' a - ylii x c h ' o c l l ' . S V O L u t t t t t i t t t t uN l u n t t c l uy c n l i i t . \ t t l ( t ' t ' ( r t o . Ordcn OVS: Lr clccchc:irc'r'clcl'¿tl¿\ikurlalr wirtcl 0 V S Los t',s¡tttt)olt',t t'oltut't¡nntt(,rlt'(t.\r'it¡ttt,:u.s. l - i I ) t r t r pI I t t x c ' r t z ' i i b ' r t c l r i r clla . jK ' i c h c ' . O V S L o s K ' i t ' l t c ' t ' , s < t ' i l t i t , tt''tl¡lt' ro o ¡ x t l L N ' u t r ¡ . l . i p o ' o ll r a k c ' r k c nlr¡ ¡ ( ) ' c q c h i ' O V S OrdcnS()\/: L i r v i k a nk. ' u l x l a u ' . S O V Ll i t ít¡ .sL'ntl¡t'ti ntuí: [ - i t ' t l i i x c li u n t t t t cxl x p a t z ' r c h c b ' x n a ' x y r - l w ¿ r ' L u n t t t t l t u c h ul t i d i ó u n c r ¡ t ' l cu : ; t t . s l)u(lr'(.\. S O V L a . iM a t a l b ' ¿ r t z -l.¿ t iQ ' c q c [ j ' k i r a r v a b ' c : i i . S O L'lulullt'ul:' s¡l¡ct'nó u /o,t Q'cqchi'. V Eiercicios oraciones, objcto,vcrbo)en lassiguientes principales(su.jcto, Subrayeloselcmentos I (S V). O colocandoabajo la letra inicial de cadaclemento - X j u k ' l i k a b ' l l i k a q s u u ti c 1 ' . - X c ' x s i . j u nk a x l a n l c n r r c l i a l . - X c ' x . j a c h . i u lt lo o l t k ' a a c h c ' l i w i r r q . - X q a l o q ' l i q a c h ' o c h 'l a a ' o c w c r c w u . - Xc'rarv k'attlc' chi rc rlirllb'c li poyattattt - X r a w k ' u u k ' i i l s a ' x r a q i k l i x c h ' o o c hi n y u w a ' - l i y u w a ' b ' c . j t l a x c ¡ ' a a l Ll it r i x l t r a n l . - X l o w l i n r o l b 'l i t z ' i ' . - X t t t t t clli n t u l n i nl i w i r a ' a l l . - X x l a t rs a ' l t t o x l i t i b ' l i r M a t ' 2 R e o r d e n c l a s s i g u i e n t c so r a c i o n c s u t i l i z a n d o c l o r d e n b á s i c o . - t . i w i n c lx x . i o r . i uknu k . - L i t ' t . ' i 'x x y o o l c s il i t n t s - l i t ' r rj i x q x x c h a p . i u nl z ' t r l t t t t r - . j u nc h ' o r r k ' t t r l i I l t t s - c w c r l i c h ' i n a ' a lx w a r k - l i c ¡ a n aq' a y u w a ' . i w a ln a k c ' k ' a n ¡ c l a k - l . i T z u u l t ¿ t c 1n' u a r k ' c c ¡ cl i t ¡ a w i rc ¡ t t k ' i t ' - l i t i i l c b ' a ¿rrcl ' x r r u x l i w i n c ¡ . - li al nakc'b'ulz'tttrk La Yoz L a v o z s c r c l l c r c a l a r c l a c i ó n q u c c x i s t c c n t r c c l v c r b o y l o s s u s t a n t i v o se n l a o r a c i ó n ( c t l t t r os uj c t o , o b j c t o . i l r s t r u n r c n t oc. t c . ) . L a r c l a c i i r nc n t r c c l v c r b o y l o s s u s t a n t i v o sp u c d c d a r s c clccioslttancras.[-.]llacs dirccta y oclrrrc cntrc cl vcrbo y su su.ictou objcto. Sc indican dircctarrentc s o b r c c l v c r b o c o t t c l . l u c g oA y c l . l u c g oI ] . L a o t r a r c l a c i i r nc s i n c l i r c c t ay s c d a c o n l o s c l c r t r h s s u s t a l r t i " ' t tcso l l o c l i n s t r u t . n c n t oc,l o b . j c t od i r c c t c l .l u g a r e s c. t c . E s t c l sn o s c i n d i c a ns o b r ec l v c r b o , s i n o s c i r t t r o d u c c rcl r l l a o r a c i i r r tp o r r l c c l i o c l c p r c p o s i c i o n c so s u s t a n t i v o sr c l a c i o l l a l c s . I J I t c l r r r t b i od c t ' o z s u c e d cc u a l l d o s c c u n r b i ¿lr¿ r c l ¿ r c i t i n e n t r cc l v c r b o y l o s s u s t a n t i v o s . F - s t t l sc a r r l b i t l ss c c l a nc u a n c l os c s r . r p r i n roc s c c l c s t a c aa l g ú r rsr u s t a n t i v o . L a v o z s c c l a s i f i c ac n : l r c t i ri r .¡ r u s ilrr ¡ l r r r t i p l r sl ri .r Voz activa: l : n c s t av o z c r i s t c u n a r . c l a c i t i nc l i r c c t ae n t r c c l v c r b o y c l s uj et o ( c l t r a n s i t i v oi n c l i c a d oc o n . l t t c g oA ; c l i n s t r a n s i t i v coo r ".ll u c e oI ) ) y c l o b j c t o( i n c l i c a c lcoo r r . l u c s oI 3 ) c l cl a o r ¿ c i i r n .N i r r g u n o dc óstos rcsalta nrirsc¡r.rc otro. [:sta cs la r,,ozllorntal. Fi,.icmplos: X T x t a wl ¿ úu c h l i h i r .il1 .lA o s l'.1ti,qrc ult'tut:ti ttl lut'ttu:ín X T x w a 'l i k a x l a rlrv a l i n r i s .lll.l^ o s t'l gulo tt¡tnió t,l ¡tutt. V o z p t s i ra : I I r s t ¿lt' o z s c t r l i l i z l c t r a n c k sr c d c s t a c uc l o b . j c t oc l c u n v c r b o t r a n s i t i v o . f r s t c v c r b o s c c o n r " i c r . tccn i n t n r n s i t i v ov c l o l r . j c t ol l ¿ r s ¿ a ls c r c l s u j c t o . I t l s u j c t ot l r i g i r r l l ( c l a g c r r t e ¡) r u c c l c s t r l t r i r t t i t ' stcl l t l c l l c i o l t a t ' srcl c t t n ¿ ltl r ¿ u r c r ian r l i r c c t ¿ar t r ¿ r v ó d s c l s u s t ¿ u r t i vloc l ¿ r c i o n axl b ' a a n I ) ¿ t r l ti l r t l l t r c l ¡ l r s i v o c l l v c r b o s t r a n s i l i r , ' olsu c l i c ¿ r l cyst l c r i r , ' a c k sl sc c l i n r i n a c l n l a r c a d o r 'al d c l . l t t c g oA y s c a g l c g a- e v c r b o t r ' ¿ u l s i t i l l' o a c l i c a yl s c p r o l o n g al a u l l i n r ¿lr' o c a ld c l a b a s cv c l b a l n a r a v c t ' b o st r ' ¿ u r s i toi rs d c r i v a c l o s . li.jent ¡rlos: Verbos transitivos radicalcs cll \'oz activa: X n O l o c i¡u' n k ' r a n rx c h ' o c h 'l i w i k a n . .II].IA O S Xli tít¡ cottt¡tr'ó ttttu cttt,t'du tlc lat't't'nt¡. N a k o O c ' r a r vk ' u r n r i p o y a n a r l rs a ' t a q ' a Ltt,s ¡tt't'.sotttt,; ,sit,ntbrun atol( .Its.IA O (n t,l wllt'. S L,n voz pasiva: Xo0locl'eju!_aauc¡_odl .il1 s rb'aan li wikan. U nu t'ttertlu de lert'enof ite totnpnulu pr¡r mi tio. S r ¡ s t [. { c l . l A s c n t e Ntro0awc'li k'urn sa t a c l ' a x b ' a a t l l i p t t y a l l a r l l . .lu s l:l ttvt¡tt' t'.s.tt'mhrrttlt¡ ctt cl vullc ¡tttt' S¡st. Rcl.f Agcntc Vcrbos transitivosderivadosen v{)zactiva: r T r k ' a y i i t t nk a x l a nl i c l a n a ' c h i r r s O .ill.tA I tt .st' it t ¡t' t t t't' t t t I i t't t rt rtt gu I I i tt rt t tt.s¡ t L't'.tt t t t t Ls. l i w i n cl i i x c ¡ . XTxch'iila S JI]JAO L t t t t t t t j L ' rt ' t ' , g t r r - iui tI l t t ¡ t t t l t r < ' - Flnv<lzpasivit: X7k'lyiik iLrnkaxlanxb'jt¡x Li-qit¡a'chin S u s t I. i c l . I A s c n t c S .lll ( i t t t t . g t l l i t t t t f t r t ;r ' t ' r r t l i t l t¡r) o t ' l ( t \ ( ñ o r ( t XTch'irlaakljJtr¡ll xb'lranli ircl. S r r s tl .l c l . I A q c n t c S . lB Iil ltt¡tttlu'L'fitt' t't'.*tñtttltt ¡trtt'ltr trrtrict Voz ¡rlsiv:t lttt csPccifica: I t r i s t c r r ¡ a s ¡ f i . j 1 l n r a n k c ¡ t r ct l c r i v a u n ¿ l \ ' o z l t a s i v i t t a l l ( ( ) p i l r i t v c r b t l s t r a l l s i t i r o s . ).icltlplos: c l c r i v a d o sy r i r t l i c a l c s F VTI) k u n r s ikn b'ccrcsink ¿ r ai nl a s i n k r7 l<atnsinrtnl< x7b'ccrcsimank r7u¿tnilasimank Ittc ntttltttlo f irc t' ttt'tr rrti ntlrt | <'trtltt f ir c t r tt't'L' V'TR ilok juch'trk pitz'ok 3 rTilnrank rT.itrch'mank r 7 ¡ r i t z ' n tnal < fttt'r'r,sltt fitL' t'tr.t'utttt f irt' t'.sI r'i¡ tt rtlt t Vozantipasiva: (cl l . . s t av 9 z s c ¡ t i l i z r c ¡ a l t c f t ls c c ¡ l i r t i z a a l s r r j c t oo c u a n c l t Il r t l s c I l l c l t c i o r l l it t l p a c i c r l t c c ¡ u cs u fr c l a a c c i r i n ) ,p o r l o c l u cs c s r . r p r i n rccl o b . i c t o c. l u c d a n r l oc l s L r i c t oc o n r o c l i t t . l i c oc l c t l c t ' l t t l j c t o c s t l l l t r c l t t l o¡ r o t ' c l t l ct i c l l c t ' c l l t c i ( r t l i r ' c c t ict t l l l c l r ' c r b o l : s t c s c c o t l v i c r t cc t l i t l l l i l l i t s i \ / t¡lr c l s t t o r t r p a r a v c r b o s l t t l s i t i v o sr a t l i c a l c s . : l . l u " g u I ] . P a r al i r r r n a rc l a n t i p a s i v t )s c a g r c g a nl a s p a r l c s y - n p a r a y c r b o st r a n s i t i v o sc l c r i v a c l oys s c u b i c a n a t l t c sc l c ls t r f i . j oc l cc a t c g o r i a . l l a y c t t a t r ot r s o s p r i ' c i p ¡ l c s c l c l a v o z a n t i p l s i v l rr l L t cs ( ) n : r ' n f i r s i s¿ r l l n n a t i v on. c g l t c i t i t ct i t t t c t ' r o g i t c i t itllrc l s t t . j c t o y o m i s i ( t nd c l p a c i c n t c .S i s c l n c n c i o n aa l p a c i c n t c .g c t r c r i t l l t t c r t tccs c l l l i r r r n ai l l c l i r c c t ap ( ) rr l l c d i o c l c l s u s t a n t i v or c l a c i o n a lr e . Ejemplos: Verbostransitivosradicalesen voz activa: X x y o k 'l i c h c ' I ¿ tki ' a r ü csl a ' k ' i c h c ' . .l l ro Ill lrulrujudr¡t't'ttrlri cl árlx¡l cn ltt nt0nluñu. s N a T x l o q ' lki o k ' k a x l a n o .ill .tA li wikaq'. \ Nli ,st¡l¡rittt¡('ontl)ru lo,s¡xtlliltt.s. Flnvoz antipasivadc afirmación: A ' l a . ki ' a n i c lr o 0 y o k ' o kr c l i c h c ' s a ' l i k ' i c h c . l l l S u s t . l l c lI . l ) a c i c n t c S IiuL't'l ltubujudor quicn t'ttrtó t'l árhol t,n lu ntt¡nluñu. 'ok A' li wikuu'ruto0lotr rc li kok' k¿txlatt. S u s l . l l c l . lP a c i c l t t c S .lIl li.s nti .soltritto quiatt tont¡tru ltt.s ¡x t lli/os. En voz antipasivade interrogación: o A n i x o 0 y o k ' o kr e l i c l r c 's a ' k ' i c h c " . ) s .il] oQuitttt t'orló cl úrl'x¡l ctt lu mt¡nluñu'l S u s { . 1 { c l .I I) a c r e n t c o a n i ' n a o O l o q ' o kr c l i k o k ' ¿ rk a x l a n ' . ) S ili S u s l . l l c l .r P u c i c l l t c oQuiatt ('ornl)ru lo.spoll itrt.t'/ Fln voz antipasiva de negación: M o k o ¿ r ' a rt ta l ¿ \ kj ' a n i c l r t t 0 y o k ' o kr c l i c l l c ' s a ' l i k ' i c h c S u s t . l l c l .I l ) a c i c n t c S .lli lVolirc'ól quicn roñó alúrhol an Itt tttt¡ttluñu. l i n ' i k a q ' r r a o O l o q ' o kr c l i k o k ' k a x l a t l . , V ¿tr' . st t t i . v t ¡ b r i t t tq¡u i a n t ' t t m ¡ t r ul t t ' ; S u s t . R c l t. P a c i c n t c ¡ t o l l i l o , t . S .lll Flnvoz antipasivadc ornisitill: X n 0 y o k ' o kl i w i ¡ r csl a ' l i k ' i c h c ' . s .il] lil honl¡rc cot'ló ctt lu tnt¡ttluñu X o 0 l o c l ' o lki r v i k a q ' . s .il1 Mi ,sttbt'ittt¡t ont¡tt'it. Verbostransitivosdcrivadosen voz activa: Xo0xtaqlali csil la.jLc'¡. Jt].lA o s .1lc j Lrttd n t t'tt t'iti c I ttt( t t.\'(t.¡( naoOxwartesili xyum l i q a n a ' c h i n . S O JBJA Lu .señt¡ruodormece rt .stthiit¡ En voz antipasivadc afirmación: A' laj Lej xo0taqlankrejun esilal. I Pacicntc Sust.ltcl. .lll S ["trc Alajundro qttiart cttt'ió tttt rtrur'su.it' rc li x)¡unl. E:; lu .señt¡ruquiln udttrma<'au su hiio A' li qana'chinnaoOwartcsink S i r s t . R c l .P+a c i c n t c S .lB lln voz antipasivade interrogación: o a n i x o O t a c ¡ l a n rkc l i c s i l a l ' l S u s t . R c l . +[ ) a c r e n t c S JB o Q t r i t tr t t 't t t 'i t ) c I t r t ' t r . s it ct . ' r ¡ A n i n a o O w a r l c n s i n kr c l i r y t t t l t ' ? S u s t . l { c lI. P a c i c n t c oQtti<ttt tttlt¡t'ttt<'r'ctr .strltiirt'.' s.ru En voz antipasiva dc ncgación: M o k g a ' a n t a l a . iL e : jx o 0 t a c ¡ l a n kr e l i c s i l ¿ r l . i { o f i r c . . l l c f t t t r t l t 'to¡ t r i t ' r Lr ' t r v i iLt ' l r t t t ' n , ; t r i c S L r s t . l tl .eI p a c i c n t c S .lU M o k o u ' r u l t l t l i q u l l t ' c h i l t l t a o 0 w a r t c s i t trkc l i r y L t t l l . l¡,lt¡cs ltt sL'ñt¡t'ttt¡rritttt tttlttrnt(( ( u ,\'tt S u s t . l l c l . lP a c i c n t c hiio .lll S Flnvoz antipasivade omisión: l¿tiLe:ili csil. Xo0tac¡lank .lt] t' .'1I c j u trl n t t'ttt'it) c I rttt'rr,ttr.f s n a o 0 w a r t c s i n kI i c l a t t a ' c h i r r . L u , s t 't i t t t ' t t u t I t t r t nt ' r ' t ' s .il] Fl.jercicios I l c c l a c t c5 ( c i n c o ) o r ¿ r c i o n c sc o n v c r b o s t r a n s i t i r " o sr i t c l i c i t l c sy . 5 ( c i n c o ) c o n v c r t r o s I c n v ( ) zp a s i v a . t r a n s i t i v o sc l c r i v a c k rys c o n v i ó r t a l A S (lon vcrbos transitivos radicalcs cn voz pasiva: En voz pasiva: (lon vcrbos transitivos dcrivados cn voz pasiva: Iin voz pasiva: 2 A continuacitin sc prcscnta una seric de uraciones cn voz activa, conviórtalas cn r ¡ r a c i o n c sa n t i p a s i v a s ,s e g ú n s c i n d i t ¡ u e . X r k ¿ u n s ij r r nh a l a w l a l M c k s a ' l i r r o r a l X c ¡ a k c lt i p i r c w c r X r l o r ¡ ' . j r r nr r l r b ' l a ¡ I . i r r c x y r . t w a ' . X r t z ' i i b ' l r . j u nx l r t rl i r [ ' c t . F , nl ' o z a n t i p a s i v a d c a f i r m a c i ó n : En voz antipasivade interrogación: En voz antipasivade negaciÓn: En voz antipasivade omisión: Capítulo= Sustantivosrelacionalesy preposiciones l . o s s t t s t ¿ t t t t i v or sc l ¿ t c i o n ¿ t l c o s n f o t - n r ¿ u rn g n r ¡ - l od c s t r s t a l r t i v o cs l r r cs i c r n p r cv a r r p o s c í d o s , ¡ t t ¡ r t c al i u t c i o n a n l l ( ) r ' s í s o l o s . S r r l i l n c i t i n c s r c l a c i o n a r c l c n r c n t o s c l c n t r o c l c l a o r ¿ r c i i r n . l ) c l c r t l i l t a nc l ¡ r i r ¡ r crlr l a n r ¿ r t i crul cl r u r s t r s t ¿ u r t i r r rl .n p o s c s i r o .r ¡ n r c f l c r i v o y v a r i o sl o c a t i v o s . [ ; t ¡ n c i o n a tct o n t o p r c l ] o s i c i o n c sl.) c r o s c d i s t i n g r r c rcr l có s t a sp o f c l r . l lcl c v a n l l t a l c ¿ r c k l r ccsl c l. l u c g o A t l c ¿ r c t r c t ' t l o c o n s u s c o t r ¡ r l c n r c t t lt -oass. l " l l c l . l o s i c i o r r c s c n l a z a r r c l c n r c n l o s r l c n l r o d c l ¿ r o r ¿ r c i t i n A l c o n r b i l l a r s cc o u l o s s u s t a n t i r , ' ol sc l a c i o n ¿ r l ccss p c c i l i c a l tl u g a r . L o s s L r s t a n t i v or cs I a c i o n a l c s o n l o s s i g u i c n t c s : P o s e s i v o* e : l n d i c i t ¡ r o s c s i t i ny b e n c f i c i o . c s c l c c i r ,a c ¡ t r i ó rpr c r t u r c c c c l s r r s t a n l i v oc l c q u i c n s c c s t l r h a b l a r t d t lc. l t t i e ' tcrs l a p c t ' s o t urtl u c s c l r c l r c l l c i ac o n l ¿ ra c c i t i nc p r cs c r c u l i z ¿(r) p a r a c l u ós c r v i n i l a r c a l i z ¿ r c i rdi nc l l r n l i s n r ¿ rI.. ¿ r sl o n t u r so u c s c c n c u c n t n l l st ( ) n : \!'c aawc lll lo Iut'o tlc L"l qc cc|c ¡ ch c b ' ilu(,\It'() tlc tt.slctlt tlc cllos Ejcnr¡rlos: Wc li ku'a'¿rn. li,stt ¡tiL'tlrtr tlt ntt¡lt't' (,\' rnru. A ¿ r u ' lci ¡ r c c rr l r l b ' l i r l o c l ' c L t t , st t t i I t ' . t t 1t t ( . \( ' ( ( ) r t I| ) t ' ( |r ' () t r , r ( ) t t ! t t . t ' () , \ l i l u r uj u u ( lr c l i u , u n a b ' . ['.1tt¡t'lc t'L'ttlc c.s lc Xclab'alrnLr k¿rxlurrrvu r.cli tz'l¿rnt¿rrrk llit intt¡,sl)un !)ut'u lu ¡tclidu Q c l i l u c ¡l i r k ' a y i n r l n k . liI t tx ltt't¡ua f ut'r't'ndiItt t',sdt'tttt,st¡|t'r¡,s. X l o c ¡ ' n r a n kl i c h ' o c h ' c h o ' c ¡c c r c . St' t'orn¡tró lcrr(rto ¡tttt'tt Lt.s laclas'. Aawc rclaloq' li b'an Put'tt li c.s lu ntadit'intt. tni ltcrntuttu R c h c b 'l i n k o n t o tl ri k a b ' l l i x y i i b ' a r n a n k Ltt t'tt.sttqttc ,\'('t't¡tt.slt'tt.l'tit's dc ttti.s t'ottt¡tu ñc t'rt.t. li wa rchcb'li clawa'chirr. Xb'aanutnattk Sc h i<'it't'ttttl¡tt'ti I ltt,s ¡tttrtr ltt.s s¿'¡)¿¡¡'¿'s. rclacionalc s i n c l i c a r e l p a c i c r t t c . t l s c a e l c l t t c s t t ft - c l ¿ ta e c i t i l t clccstcsustantivo OtrafLulcitin Ejcmplos: A n i x y o k ' o k 'r c l i c h c ' . o()ttitttt t'ot'li¡ cl it t'l¡ttl') A n i x q a ' a l u n kr c l i k o k ' a l o()ttit;tt ttltt'tt:it tt ltt.s ttiitt¡.s'! A ' l i c l a n a c h ' i nx k ' c h o k c c r c l c c w a Il.slu scñot'iltr quictr la.s dio d( t'tttttt't A' la-b i ' a n o n c lx b ' a t t o ka a w c . I i . st ' l n t ú t l i c t t t ¡ t r i t ' t rl t ' t ' t t t t i . l r o s c s i v o* l l ' a a n : [ - a l l . r l l c i t i nd c c s t c s t t s t l t l l t i v or c l a c i t l n ¿ ct ls i n c l i c a rl 'l ¡ r c r s o t u(tl r . l ch a c c ( ) c a t t s i l a a c c i t i l l L a s l i l r n r a sc l r . t sc c c t . t c t l c t t t t ' lst lot l l l l t s s i r . l . t t i c l l l c s : Irrb'aalt Aab'¿ran Xb'aan Qab'aan l : c [ r ' u ¿nt Xb'aancb' ¡trt t' ttti ! ) ( ) t 'l t ¡tor Ltl | )()t' I I ().\'() I t'().\' ¡tot'tr.slctlc,s ¡tot't'llrt.s lljcmpkrs: I n b ' a a nr w t t l a k l i t ¡ l t r v l t ' c l t ist ti t ' l c l l a l l l i t . . I t t ¡ t 'n t i l l c g i t t l . ¡ L ' t i t ¡ t 't l ¡ t t t < ' l t l t t . . A a b ' a a nr c h ' i l a a kl i c h ' i n a ' ¿ r l . Ilt',gttñurort tt I tt itit¡ l)ot' ltt <'rrl¡ttr. L i c h ' i n a ' a lx t i w c ' x b ' a a t t . i u kt l' a n t i ' . I')lniño lirt' tttt¡t'ditltt l)ot' tttt(t t'ttlcltrtt Q a b ' a a r rx c h o y t r t a t t kl i k ' a r t . j c l lil tntluitt E c b ' a a ni n k ' a ' c h i k x k o ' o l i c l a n i t ' . Mttmú ru no .\(' f ilc ¡tttr t ulyr dt' Lid's X b ' a a n u t l a n k I i n i n q ' e x b ' a a n c b 'l i c h ' a . i o r r r St' hit¡ lL't'tttitttttlt¡l)ot' tt().r()lt'().\'. lu.fit'.sltr ¡trtr'ltt.s itit't'trt',s P o s c s i v o+ i k ' i n : L a f u n c i ó n c l c c s t c s u s t a n t i v or c l a c i o n a lc s i n d i c a r q u i ó n e t c o t t t p a ña l s u j c t o q t r c e s t á r c a l i z a n c f tlta a c c i ( t n . A { c n t á s i n d i c a c l i t t s t r u l n c n t oc o l l c l q L r cs c h l t c c t l l l a a c c i ¿ ) l lp. a r a c l l o s o l a t n c n t cs c u t i l i z a l a t c r c c r af o n n a d c l s i n g u l a r( r i k ' i n ) . @ [,as lbrmas son las siguientcs: wik'in a¿rwik'in ¡ik'in gik'in ccrik'in r ik ' in c b ' ('oililItgo <'ottfigo ct¡n él ('()n It().\()ll'().\ t r¡tt Lt.sladc.t t't¡tt cllt¡,s/tt,s ll.jenrplos: 4 W i k ' i n x k a n al i r I x c h c l l.rcltt'l ,scqucdó <'otrnigo [ . i c h ' a . j o rana w i k ' i rrrk o ' o . fiI f ovt'rt .tc fitt' t'tttttigo. X k r r ' o l r t ' u . j i x cr¡' i k ' i r rl i r r r a ' . L t t . s t ' ñ t ¡ r i l u sfci r c t ' o t t , \ un t ú t t t ú . X r y t r k ' l i r r x ¡ l i r v u sl i k ' i n . j u n n r a l r l . l , l i l t L ' t ' t n u t t t ¡ . s L ' t o tL' l'tl¡)t i t ' t ' o r r t t t tl t t t t l t t t X i r r . j o ¡i r t j o l o r t rt i l < ' i nl i l i ' i x lllL'lustinttt lu t'ul¡t';tt t't¡tt lu t'.t¡tittu l-i was xk'ulunk clik'in sa' li nincl'c. l l l ¡ l t c t ' n t t t n tt¡' i n t ¡c r ¡ n n o . \ ' o ! t ' ( u ) . rl u f i t ' . s / t r I o o x i k c c r i k ' i ns a ' t a c ¡ ' a . lrlt¡,sl'ttttttt:; L'tttt tt.t!cttc.sttI vuIIt' Itik'incb'aawikarl rko'o inyuwa'. l V l ip u ¡ t t i , t t ' . f t r ct ' o r rl t t . s! i t ¡ . s . l ) o s c s i v o* i b ' : 'l'¿rlrrtriórr r l i s r n ¿l r) c r s o n ¿cr¡ u el u c j' c c u t a( r ' c f l c r i v o ) . I n d i c uc r r ¿ r n clllou c c i i r r rl c c l c s o t x c l ¿ n i n c l i c ac u a n c k rl u a c c i t i n s c h a c c c n f i r n l a u r u t u a( r c c í p r o c o ) . L a s l i l r r r a s q u c s c c n c L l c n t r a lst o l t : ivib' a¿r'uv it'¡' ¡ib' gib' cqrib' Lib'cb' tt nti nti.stttt¡ u It tlu.\'nl() u t;l nti,stttt¡ utt( I I I t'( n ().t() | I'o.\ ttti.snt t¡,s tt/ t' t t I t't' t t.tt cI c.s ttIi,sn t t ¡.: ttt'cn I t'c e I I tt.s ttti.st¡tt¡.: F..jcnrplos: Xlvilu'ib'sa'h¿r'. Aa.jr.rncs xaatenaarvib'. lllc vi ctt t'l uguu. 'l.c gt t Ipau.sl t, so I u. N a x k a r v r ersi ib ' l a j Q ' c c l c h i ' . Ll Q'ctTthi' sc fórlulect' L - a a '-oj u n c l i kn a c l a k ' a ' u xql ai b ' l\'ltt.st¡! t'tt.ss i ett t¡ t t'a t tt¡.st'ct t¡rd u ntt¡.t. X e e x t e n q ' ae c r i b ' s a ' l i k ' a n j c l . .\( ot'ltd(tr()tt ,',¡tl (l tt'tthuio LJ.sÍr'dc.s E w c r x c ' x t a w r i b ' a r a nc h i r c n i l l l a [illo,; .;c.fLtntut'ott('tt lu t¡rillu tlcl t'ít:'tt.t't't l , a s p r c p o s i c i < t t l csst l t rc h i y s : l ' Ejemplos: Sa' li k'ichc Sa' lr siwan e^hi t z r r u l c h i XS A . ctr t'l lttt,tt¡ttt' an t'l ttlti.rttttt rtt't'ihtt ttdctt/t't¡ tlc X x s a c h l i n l i s sil l i k ' i c h c l i l , q t tl o . s t '¡ t L ' t t l i i t t ' t r L ' l l t t t . s t ¡ r r t ' X t ' a l r c ' l i c l l ' i n a ' a ls a ' l i s i r " ' ¿ r l l I ' . 1n i ñ t ¡ , r c t ' t t . t ' i ¡t ' t t c l r t l t i . r t t t t ¡ L i c l a w a ' c h ixnk o ' o c h i b ' c c k lil .scñor,st'fitc tt l)u.\'(ut'. L o s s ¡ s t a n t i v o sr c l a c i o n a l c sc p r cr . l c c c s i t acno u l b i l t a r s cc o l l l ¿ t sp t ' c ¡ r t l s i c i t l l l cssc t l i V i c l c l t c ¡ ¿ o s g r u p o s .¡ n o c p l ct i c n c l a f i u r c i t i nd c i n d i c a l l t t g l t ry c l o t r o q t t c i r l c l i c ap a r ac ¡ t r i ú .snc h ¿ t c cl a a c c i t i t r . l - a s c o t t t b i l l i l c i o l l c sc l t t ci r l c l i c l r tltt t g l r rs t l l l l a s s i g t t i c r r t c s : E , ¡ c l i c l i o r n a h a b l a d o s c d a l t c o n t r a c c i o u c sc n t r c l a p r c p t l s i c i i l n c h i y l t l s s t t s t l t t . t t t v o s l c l a c i o ¡ a l c s . I l s t a sc g r r t r l c ei 1 t r r c(s) eu r r c n p ( ) l ' c n c o l r t n r r sccl o sv t l c l t l c s . i t t l t t a sI J. l t ac l cl i t s r ' ' t l c a l c s s c s u p r i r l c y l u s t l o s ¡ r a l a t r r i rssc u l r c n . l l s t a s l i l r n l a s s r r c c c l c tctr r l t l s c i t s o sc l t l l t t l cs c i r l c l t t y c l l t p r i m e r a y s c g u n d a p c r s o n a s i n g u l a r , o l i r s c g u n d a p c r s o n a p l u r n l . l t l l l ¿ ct s c l i l t t r ¿ctt t l t l s c a s t l s d . n r l c r . l oc x r s t cc o n t r a c c i r i ns c c s c r i b i r as c p a l a t k lc n l o s c ¿ r s t ltsl t l t t c l cs i c r i s t c s c c s c r i t r i r i l' ti g a t l t l . C h i m á s p o s c s i v o* u b ' c l : c o t t c l s i s n i l i c a c l ot l c d t ' l t u ft t t l t chi wtrb'cl chaawub'cl chi rtrb'cl chi c¡trb'cl chccrLtb'cl chi rLrb'clcb' tlcltttirt tlc trrt dt'luitt tlt li tlL'lttrirt tlc <11 rlcltttjt t tlc tlt¡sttI t't¡: tltlttritt dc I il.s. tl t' lttri tt tl c t | | t t.s C h i m á s p o s c s i v o* t ¡ : c l ac l signi licacftr dc cttf)'t'n/<'tlt'. chi u,rr ch¿rawrr chi ru chi rlLr chccru chi rLrhcb' i'ortt' dL' ttri L'rr.f L'nfi't'trlt'tlcli <,ttli'<'nlcdc úl L'ttf i'c tt I L' rtt' tt t¡.st¡l t'tt,s t'rrI i't't rI t' I t' Lld.s. t'trf i't'tt I t' rle c | | t :,,s ttc i dclrti,sdc Chi más poscsivo * ix. cot.lcl significaclodc ¿rl¡'¿Í^r chirvix chaawix tlc t t'ti.stlc ntí dctrú,s d t ' t i chirir c h iq i r chccrix chirixcb' dctrú.¡ la al dctra.s dc ttoso|ru¡s tlatrú.; tla Lld.s. tlalrti.; tlt' cllo,s Chi más poscsivo* k'atq: con cl significaclo tlc ul ludt¡ dc. c hi n k ' a t q chaak'atq chi rk'atc¡ chi clak'atc1 chcck'atc1 chi xk'atclcb' u ni lutk¡ u lu ladt¡ ttl lult¡ dt, ttl t'r¡.s ul ludt¡ dc nr¡,st¡f ul ludt¡ tlc Llds. ul ludt¡ dc cllt¡,t r c ¿ lu t¡rillu dc C h i m á s p o s c s i v o* c : c o n c l s i g n i f i c a c k d ('hi rc () u lu orillu dt'... s a ' n l á s p o s c s i v o* l l ' e e n . c t l t tc l s i g n i l i c ¿ t ccl ol c. t t ¡ l t t ' t 'ti' n t ' i n ¡ uda sa'inb'ccn sa'aab'cclr s¿r'xb'cctt sa'c¡ub'ccn sa'ccb'ccn sa'xb'ccncb' .\'ol)t'( nu ,robt't,ti .:oln't' l'l ,st ¡lt t't' t t t ¡,sr¡ | t'r¡.t ,soltrc LJd.s'. ,st¡lu't'cllo.s S a ' n r á s p o s c s i v o+ n a ' a . i : d u c l s i g n i l i c a c l oc l c c t t l t r g u r d L ' / t ' t t t ' t ' : d t ' s:r' itttut'lt¡ t'tt tttiltrgtu' sa'itana'itj sa' rrtit'it j cn ltr ltrgttr' c t r t t t r t ' , s l t r tl t r g u r ' sa'ccna'uj t ' t t . s t rl t t g t t t ' ( d c L l l . s . ) ( ' t r s t rl u g u r ' ( l t ' t ' l l t ¡ , s ) sa'xnu'ajcb sa'mifs pusesivo + li: d a c l s i g n i l i c a c l u c l c ¿ ' ¡ ¡n t t ' d i t ¡ t l c . Sa'ryr S i r 'q i r y i Sa'ccyt Sa'ryiheb' 9 ttr .srrltrgtrt' (dc i'l) sa'c¡alra'a.j t'n tttt'dio tlc t)l en ntatlit¡ de ttr¡.st¡lt't¡,¡ t'tt ntt'tl i t¡ d t' u.sl cdc.s an naclit¡ ¿la allt¡.s sa' más posesivo* vanq: clacl s i g n i l i c a d o d e a n t r c . Sa' ryartq Sa'c1ayancl Sa'ccyanc¡ Sa'xyanqcb' (nÍ r'( a tt I t'c t t t¡,¡t¡ | t't¡.s t'ttlt't'tt,tlcdc.s cnlrc ellt¡,v s a ' m á s p o s e s i v o* u ' u j . d a c l sigrrilicado ,Jc att lu purtÍu de sa'ru'uj ur lu ¡tLurlu tla-.. Lr'! Biemplos: Sa' xk'atq li kab'l chi ru li tiileb'aal kab'l chi rLrb'cl li pck chi rc li kaq'naab' chi rix li ch'ina'al sa' xb'ccllcb' li poyanatlr s a ' x y a n c l c b 'l i p t l y a n a l l l s a ' x n a ' a . il i t ' u i i x c l ul ludt¡ dt' lu <'tt'su tttfi'cnte dt' lu igle's'iu tlL'ltuirtlc ltr ¡tit'tlrtr ctt lu t¡rilltt tlcl lugturtt d e l r t i sd c l t t i ñ t ¡ s r ¡ h t ' cl t t l t ' t t l t ' (tttt'( lu g(ttl( t ' t rl u g u t ' d c l o ' s c ñ t ¡ t ' i t t t üi-9r!y1l¿ra'ot'tttttcdir¡tlcttttsttlt't¡s or lu ¡tturltrltl úrlu¡l sa' ru'tr.i li chc' x k a ¡ a l i c h ' i ¡ a ' a l c h i r L r b ' c ll i c h c ' . I ' . 1n i ñ t ¡ . t t ' t ¡ r r c t l ti tl t l t t r f t tl c l ú r l u t l . C h i r u l i g c f i 1 ¡ c hr c f t a p c ' l i r ¡ a w a ' c h i n . t t l l r o t t t l t r cf i r L ' t r g t t t ' t ' t t tcl tttr f ) ' c t r t t ' t l cl t t t ' t t s t t . Wark yo li tz'i' chi rc' li siw¿rn. E,lpcrro asltitlurnticttdt¡t'tt lu t¡t'illudt'l ttlti.stttt¡ X y i i b ' a n r n a n k . i u nk a b ' l c h i r k a t c l l i t i . lj c b ' a a l k a b ' I . S t ' t ' t ¡ t t , t l t ' t t .ttu' tt'us < u , : uu l l t t t l t ¡l c l u i g l t . s r t t . X s a c h f i x I x k i k ' s a ' x y a n q c b ' l i ¡ - r o y a t t a r l l . I . ¡ ' l ¡ i k ' . s¡ tct ' n l i ó c t t l t ' t ' l t t{ ( t t l ( ' X k a ¡ a . j r r ¡c h ' a j o n rs a ' i n n a ' l ú . Li ch'ina ircla'alxwark sa'qa)ri laa'o. I l t t t ¡ t t t t l t t t t h r t . t t ' t ¡ t r c ct ltrttt ' t ' :t t t i t ¡ . [ . t t t t i t - t u . s t ' t 7 t t t 'tdl tót r n t i c t t d rc¡ t t t t t c t l i t tl c ilo.t()ll'o,\'. t , i p a pw a n s a ' r u ' q i l i k ' i s i s . lil ¡úlunt c,slti t'n ltr ¡trtttltrtlt'l L i¡tt'tt.s. l - a p r c p g s i c i ( l l tn t h s s u s l a n t i v or c l a c i o n a l c p r c i u c l i c ap a r a / i tc l t t i ó ns c c l i r i g c l a l l c c l o l l ( o b i c t o i t t t l i r c c t o c) s : ( ' h o ' c 1w c ( ' h o ' c 1a a * ' c ('ho'r¡rc ('ho'c1c1c ( ' h o ' c 1c c r c (t lnI ( l r r r ' t ¡r ' e l t e l r ' ,t t'lltt: (l lt tt i'l,clltt (l llo.\'()ll'o.\' tt tt.sÍctlc.s E.jemplos: ( ' l t o ' c rl v cr c ' c x l t l c l ' l iu ' c r . , ' l l r r l l t t r l l , , t tt t t t 'l t t t ( ) t l t l ) lr t t! t l t l ) L t tL t l t t i X b ' a a r r u n t a t t l < . j u lrttt l ' { c l t t l ' t l a ¿ t r , r , ' c . . \ L ' l t i - t ¡ t t t t, g , i ¡ t i l ) ( t t ( t l ¡ . X k ' c c r n a n k r c l i I t r a ¿ t t a tct h t l c l ' r c l i c h ' a . i o t r . f l l r t ' . g u l r tt c l c t l i t ¡ t t l i t t t ' t ' t t l r l v c r r c l a k ' L r lc h a c .l i t t t ts c c r a c l c' h o c l 't 1 c . t t't ¡ . st l i t ¡ t u r t r ¡ t l i t l i t t r f.t'<'¡',r¿ @ Xcxqalocl'.jtttt k'aatl ccch'och'cho'c1 cccrc. Las<'ontpt'ut'on Ltnpcdu:odt'!ct't'cttr¡. ('ho'c1rcfrcb'rk'ccnlank.junnirrrlatzolcb'aal. Puru allttsfit(t'ottettlt't'cttlosun e,sIubI et i nti enlt¡ gra ntl e. Fl.jcrcicios I Flnlas siguientcsoracioncssubra¡'clos sustantivosrclacionalcscon una líncay las prcposicioncs con doblc línca. - " W a n k l i q a n a ' c h i sn a ' l i k a b ' 1 . - X k o ' o l a .'jl ' u n r c hc h i b ' c c k . - X r y o k ' l i c h c ' l a jM a n u ' c h ci h ' i i c h ' . . - s u ' r L r ' jul i i n L r pw a n . j u nl i p a p . - l o o x i kc h i b ' a t z ' u n kc h i r c p a l a ww u l nj c c i ' l a s ur '' x n i r n alli t c n u ¡ n i t l u ¿ r ' itni n r i kr - i k ' i nl i w i k ¿ r n ¿ - c h i x k ' a t cl¡a . X j i w a nr w u n l i n y u w u ' . 2 l i n c l e s ¡ r a c i oc n b l : r n c r ¡c o n . j u g u cc o n l a s s e i s p c r s o n a s g r a r n a t i c a l e sl a s f i l r ¡ n a s d c l sustantivo relacional que indica la persona que sc bencficia con la realizaciónde la acción. 3 C o n . j u g u cc l s u s t a n t i l o r c l a c i o na l - u ( u q l r c n fe d c ) , c o n l ¿ r s ei s p c r s o n a sg r a m a t i c a l c s . .l ( ' o t r r ¡ r l c l el i r ss i g u i c r r t c sr ¡ r a c i o l r e sc o n u n s u s t a n t i v or c l a c i o n a l ,u n a l ) r c p o s i c i t i nt r u n a c o r n b i n a c i r ' r nd c a n r l l o s . s e g ú n e l s e n t i d o d e l a s n t i s ¡ n a s . - X i n t u t l l l . j r r rnr n u a t l r n __ li u iru'lrn - r i n t ¿ r r i u n c h ' i n a t a p_ _ .j li palar'r. Lrt - w a nj u n l i q ' u q ' - li che J w a l . j o s ql i' h i x l l i r q n i l \ \ J t t li ch'ajomwan - Xkarnli irnLrl - (). ll'Jr'l/ li che'. iutrrtootr li intrp. w a nl i w i r a q i l . - X x s a c hl i x N i k t c ' - li poyanarl.. - x r i l j u n x s o kl i p a nl a j c h ' i n aI J ' c x- cwcr xl.ltlt.llxil<lttoqonxko'o - Ii chaj' tlill.ra' la.¡Xiwan. hilank li oqob' E n e l s i g u i e n t c l i s t a d o d c p a l a b r a s i d c n t i f i q u c v s u b r a y c l o s s u s t a n t i v o sr e l a c i o n a l e s 5 l a s c o m b i n a c i o n e sd c p r e p o s i c i ó n m á s s u s t a n t i v o r c l a c i o n a l . chirub'cl chitzuul chi rc chixk'atc1 sa'xyancl chirix sank kcnrok qik'in sa'xb'ccrl cha.j clri c¡u cwcr rik'in rc sa' nraab'ar a'i-ut xko't'r clc llscriba un párraftl hacicndousodc sustantivosrclacionalcs. relacionalcs v dc la crlmbinación Construyaun párrafb hacicndousodc sustantivos 7 preposiciones. de éstoscon CapítulorConjunciones L a s c u nj u n c i o n c ss o r r¡ ' x r l a b r aos p c c l u c ñ a sc r p l c s i o n c s c ¡ r r es i r v c n p a r ac n l a z u t - p a l i t b r acsl c l a n ' l i s l n ac l a s c( s u s t a n t i v o sc n t l ' cs í . l ' c r b o sc n l r c s í . c t c . ) .f } a s c sy o l a c i o n c sc o n r p l c t a s .[ - a a u s c t r c l a tlc conjunción (nralcacla l l o f u l l a p a u s a ) c n t r -acl g u r t a sc x p r c s i o t t c st i c r t cs i g n i l i c a c l o cs o n l o < . 1 ' / o > . L a s c l i s t i n t a sp a l a b r a sy c x p l c s i o n c sc l L r cs c L r t i l i z a ns o n l a s s i g t - t i c r t t c s : ut a.jrvi' nrala.i ab'an . i o ' k a nn a q c h i r i x a ' a n , t o . i o 'n a q ab'anarr I Itt nt ltiIn () I )('l'() l)ot'(,\o d t',t¡ t t rtt.s,I t rt'{t ; .sitt t'tttlttu'*!t¡ .i,,' ( ()lll() u st a (tuil(lu( ut: S c t r t i l i z i r¡ x r n rc n l l r z a r ' ¡ r a l a b l a r lsc l ¿ rn r i s r n ac l a s c ,l i a s c sy o r a c i o n c s .S u s i g r t i f i c a c l t r < < ) l ) . c s n c c í l l c oc s E.jenr¡rlos: l l u l ' c rr l < o h c b ' c l r ik ' a y i n l <[ ) c t c n .l i n n a ' t r t l i w ¿ u l a t r ' . lli ltct'ntttnttl't¡ti ntttnttilitt't't¡ntt t't'ntlt't'u l)t'ltjn tn't't X c ' r k i u n soi x i b ' c h ik o k ' k a r l a nu t l i r k o n r o nx c ' x s ir c h c b ' l in c b trlttltu't¡tt !t't'.s¡tollo,s.l'lt¡.s dt'tttti.slt¡.st't'{ulut't¡n tt lt¡.: ¡toltrt'.s. r l. jQ ' c c l c h i 'L r tu j k u r l l t t tw i r t c ¡ . . l L r n t u c l ' c c t cr br v' ¿ r n k i l ¿l a ¡Lt. Lt¡.sO'eqclti' t' lt¡.sludint¡.sl)os('cn lu nti.stuu¡tttl)()t'tdnL 2 a.il v i ' : S c t r t i l i z a p a r i r c n l a z a r - o r ¿ r c i o n e s .S u s i g n i l ' i c a c l oc s p c c í f i c t ' ¡c s l u n t l ¡ i t t t ¡ Ejemplos: N a x t c n q ' l i r n a ' l i c h ' i n a i x c ¡ a ' arlr tn a x i k a . iw i ' c h i t z o l t l k . La niñu ttvutlo a 'sutttctntúv tctmbién vu u e'sÍudittr' N a b ' a t z ' u l t k b ' o l o t z a . iL t r ' t r t t l a t z o l o k¿ \ iw t . Pcdrt¡ iuegu Íutbol .t' lctnthién a,vlttdiu. malaj: cspccíficocs "r) Strsigrrificaclo Sc utilizaparacnlazar-OraciOtrcs. Eiemplos: ¿,Ma tatb'atz'ultcl allaqwittl tllala.i t o . ic w t r ' l ¿,I/u.su.iugut' uhr¡ru, rt hu'slu lu lurdt"? , , , n r at a a w i t i l i k a q i s t t l r l l i t l l t il i s a c l is t r t ' l al ¡tuñualtt ntitt tt al blutt<t¡.' ¿,t7uiarc.s ¿ , l n ¿t ut t w a ' ¿ t tr¡l t ¿ r l ¿i \ril k ' ¿ r " l ;.liu,su t't)tnt't't¡ tlr).' 4 ab'an: S c r r t i l i z ap a r a c n l a z a ro r a c i o n c s . S u s s i g n i l l c i t c l o s o t r ¡ t t ' r ' t t, ,s ó l t t ¡ s t ¡ l t t t t t L ' t t l t ' Ejemplos: N a r a j x i k s i t ' l i t l i r l c ¡ ' cl i t ' t r i i x c l ' ¿ t b ' a l lt l l i t j i ' t l a x ¡ ' c I ' c h c b ' l i r l l l t ' x y t l w i l L t t , s c ñ t ¡ t . i t uq t r i t ' t ' t ' i ¡ u l u l i t , . s l t r l,) ( t ' o t t ( ) l t ' , sl t t t t l i c l t t t u . \ t t , \ l ) ( t l ) ( t \ A r i r r n a ¿ t b ' a l c bI i' k o k ' a l , a b ' a t l i t r k ' r t '¡ l a k c ' k ' a r r . i c l a k .tlqttí hu.v mtt<'ht¡'t ttiñtt.¡, t,'tl,' qttL'tttt lt'ttlt¿j¿tt jo'kan naq: cs ¡rrrlt'.r'o liltscstt tlracitlllcs.Strsignilicacltl Sc utilizaparitcrtlazittE.iemplos: E w c r c h i q ' c c 1x i r l k ' a r r i c l a k ,i Q - L 4 u ¡ q y o l r l w a r a ' 'sttctit¡' ,,1.t'cr¡trtrIu ttt¡cltt'It'ulttr.jú, l)()t'(''\oltt¡.1'It'ttgr¡ X t ' a n c ' l i c h e c k a li x q . ¡ o i k a u : a U i t r k ' r t ' n a r t tb ' e c k . L u u n t ' i t t t t u\ ' ( ' t ' r l l¿ i 'l ) ( ) t ' L ' \ ( t)| ( )l ) l t L ' d ct ' u n t i t t t t t " chi rix a'an I tojo' naq: S c r r t i l i z ap a r a c ¡ l a z a ¡ q r a c i o n c s . P r r c d ct c t t c r l t t s s i g t t i c l l t c ss i g r l i fl c a d t l s . t l c s ¡ t t r t t sl t' r c , g t , ctIÍon('c.\. @ Ejemplos: X b ' e e n w a t i n b ' a t z ' u n q ,c h i r i x a ' a n t i r l ' a t i n q ' Primerut f ugure tle,spuésme t¡añuré 7 l i n k a r n c c rm . oqonchik xintz'ir li si". Xinb'ak' chac1 l'.ui u untut't'ur u mi oveiu, dcspués liti u hacar leña. aboanan: S c L r t i l i z ap a r a c n l a z a ro r a c i o n e s . S u s i g n i l i c a c l oc s . r i r l e n h u r g r t Ejcmplos: N a w a j x t z o l b ' a l l i p c c h ' o k , a b ' a n a l tt n a a k ' a ' i n t u r n i l l . Qui,sicrtr tt¡srt'ntlcr lu cut'¡tinlaríu, ,sittcmburstt t1op()'r('o dine ru¡. S a x k c l b ' a l l i h a l a w ,a b ' a n a ny o c h i l a i k ,sittemburgtt 'st't'r'l¿jüt¡ttgu¡L'ttd() l:.s rit't¡ (()nt(r el lepa.scuittl/e, L i I z . ' i ' j r . v a ls a n a w u l a kc h i r u l i w a , a b ' a n a ni n k ' a ' n a n i m a n x t i b ' e l Iil pt't't'o <'t¡tttt'tttut'hu lot'lillu. .s'incmburgtt trrtt'rtgttnlu 11 jo': 'l'icrtc dc ct¡ntt¡ cl signilicaclo Se usaparacnlazaroracioncs. Iijemplos: L-ajKalich.¡o'a.jXiwan,.iwalst:cb'cb'xch'ool. ( ' a r l o s c o n t o . l t l a l l , s ( ) l l p c r s ( ) t t a st t t u y i t t l c l i g c r t t c s . [ - i x M a a r t . j ol'i w a n a b ' n a w u l ackh i r u h c b 'l i b ' a t z ' u n kb ' o l o t zo q cl balor-npió. lcs gusta.jugar A Martac()nloa rtrihcnrtana, (l us ta: '['icnc c l s i g n i l i c a d o ' J cu t r n q r r a S c t r s ap a r i t c t r l a z a rt l r a c i t l t l c s . 'l'i tt.ri k .stt'I i ltttttttti t Wutt'ntttt l, tt'\lu tttrtttk'u' li nlun i tt V i s i t ¿ r r óc l p a í s d e G u a t e l l l a l i t l. t t t l t q u cI l o l c l l g a d t n c r o . 'fcx'atinq usta ke li ha'. (tttttqu(' t',;tttf i'íu cl ugutt. St l¡tttitttt l , o s P r ó s t a m o sd e l C a s t c l l a n o I r l i c l i g ¡ t a c a s t c l l a n ot i c n c t l u c h a i n f ' l u c n c i as o b r c l o s i d i t l n l a sl l r a y a s . L i n c s t c c a s o ,a l h a b l a rc l c l a s c t t nj L t r r c i o l . l cssc, p u c d c n o t a r c s t ¿itn f l u c n c i ah ¿ r s t cal c x t r c l l l o d c l a s u s t i t u c i ó n . E n l a a c t u a l i c l a clla, p r c s e n c i ad c c o n j u n c i o n c sc a s t c l l a n a sc s n o t o r i a c n c u a l q u i c rd i s c u r s oq u c s e d ó c n i d i o l l u rn r a y a . S i n c n r b a r g u ,c o n l a c j c r n p l i l l c a c i ( r na n t c r i o r ,s c s a b eq u c l a s f i l n n a s d c c n l a z a r palabras,fiascs y oracioncs existen en e I idiorna propio, por lo quc no cs l.lcccsarioutilizar las dcl castcllano. cs nccesariorecupcrar del castellano. Paralograrhablarun idiomamayapuro,sin préstamos propias. provicncdc Ia fhltatlc ttsodc laspalabras pucscl hcchodc 1'rrcstar cn desuso, lostórrninos pnrtcs y lltlsttt¿ts. las las oracit)ltcs quc cn oraciol.lcs la lirrnra dc cnlazar no cxistc Esfirlso¿tscgrtrar aunqueóstoshayansido modificados y quc por cllo cs ncccsariohaccruso dc los préstamos, clttc sc clchcrcactivarcl usoclclltsctlnittnciotrcs (cntor.rs,por c'jcrnplo).lrntonccs, cntonccs, cristct.l. E.jercicios I A continuaciirnencontrarávarios grupos de palabras.ordénelosde manera que cxprcsenun pcnsamientol(rgicoY ordenado. E.iemplo: - l n r u l / j w a l / l i/ n a ' a a n i l a k / n a c ¡ / r r a w i l / r i l b ' l l / s l iwal sa nawil rilb'al li irnLrlruq lt4lalnilak- - Aatinrklcll'inl - N o s o t n l s c o l l l c l n o s ,l o s a n i l l r a l c sl a n r t r i ó l rt ¡ u i c r c r rc ( ) r l r c l ' . - S i n o c o n ( ) z c oa n r i s a n l c l . l u s ¿ r d ocsn.l o r . l c c s , , , c t i l lst o i t b r ú ' r ¡ t t i ú s' ror y y o ' . ) - [ r l p c r r o c ¡ u i s ua g a r r i t ra l c o n e ' j o .p c r o ó s t c s c c s c o n c l i t i - trl niño corri(rrrr-rcho. nor csocstacansado - Y o u s o c o r t c y g i i i p i l . p o r c s o s c v c c l r . r sc o y l r - l u l c rI n u y a . - M i s p a p h sy r n i s a b u c l o sn r c d i c c n c l u cc l c b or c s p c t a r a l o s a n c i ¿ r n o s . - S i c s l o y c o n t c l r t o .c n t o n c c si , p ( ) r ' r l u ¿ ' n (\ ')( ) y a c a t r t a r ' l - Mis paprisson Mayasy rni nracstrul tar¡bióncs Maya Capítulo= Subordinadores dentrodc dcpcndicntc unaoraciir.lo cláusula sonpalabnrs cprcintroduccn Lossubordinadorcs porsí sola,ttriclttras cs la c¡uefirttciona LJnaoraci(lnindcpcndicntc otraprincipulo indcpcndicntc. dc la oraciólt quc la dcpcndicntc Ia inlbnraciónsobrcalguttoclclosclcntcntos sirvcparaarrrpliar principal. son lassiguictttcs: y partículas c¡uclirrrcionan conlosulrordinaclt)rcs [.uspalubnrs li chi naq xb'aan Iraq re lvi l , a s f ' u n c i o ¡ r c sq u c d c s e n r ¡ r e ñ a ns o n l a s s i g u i e n t e s : li: dc la oraciónpropttrcittnandcl a un sustuntivtl Introclucc unaclárrsrrl¿r cprcconrplclncntil ('uando sc suprtttrc con estcsubordittaclor, sobrcó1. sc introclucc unacl¿rusr¡l¿r nriisinlirrnl¿rciiln quc aparccccn lasdosoracioltcs. cn óstacl usodcl sustatrtivo l rj er r r p l o s . l i t ' f i ' r n r a n i l a s il i l n i s . l ' . ' l ¡ t r ' t ' t ' , ,t t ¡ t ' t ' i t ¡ t t l . q t t l t t li tz'i'rxkct li tib'. I i l ¡ t t ' t ' r 'tot ¡ n t i ól u c t t t ' t t t ' . L i t t . ' i ' l l i x k c t l i t i b ' 1 .x r a a n i l a sl ii n r i s . lil ¡n,rnt f t¡trt'tottrió ltr t'Lu'rtt'fct¡t't'iitul gutrt. I li t'Lrlixq r.vankiib'roclloch Lu scñt¡rit¿tlicttc tlt¡.st'tt,ttt.s 2 L i t ' L ¡ i x q n a b ' a t z ' u n k. L u . ; c t i o r i l u .Lf t e g u . Li t'u-jirq Ii r , v a nk i i b ' r o c l i o c h ] n a b ' a t z ' u n k Lu .señt¡riluf qtre liene do.scu:susfjuegu consistenen que los Los cambiosque se dieronen estasoracioncso cláusulasdcpcndientcs la scguncla qr-rc introducc li sustantivostz'i' y t'ujixq flcron sustituidospor cl suhorclinador cláusula. 2 chi: Introduceuna cláusulaque complcmentaa un vcrbo intransitivo.agrcgandootro vcrbo cn firnnaclcsustantivo. E.jemplos: X k o h a tI c h im u q u k ]k a b ' a i c r t' I c I iri.sl t' u I c ttI i t't't't¡ ,1tt! t'tt.t't' X k o ' o [ c h i k ' a y i n k li n n a ' ll'[i mumú .sc.firt'ut't'ttder. X o o ' k o ' o [ c h iw a r k ] . N o.s.fil i nos u dt¡rntir. X i n ' a a t i n a Iks a ' i r r w a r a l . I I u l t l t tc n , s t t c ñ t ¡ , s . X i n w u l a kI c h ib ' c c k l l:tti dc pu.\(o. E , nl a s g r a c i g n c sa n t c r i o r c s ,c l v c r b o i n t r a n s i t i v oc s t l i c o n t p l c l r c t r t ¿ r dpoo r t t l l a c l á t t s t t l a i ntruducicla por rnctlitl clcI strborcli Ilaclor"ch i. 3 naq: I n t r o c l u c ct - r n ac l á u s u l a c l u c c o r r p l c l l c n t a a l v c r b o p r i n c i p a l , f i t r r c i o n a l r c lct )( ) l l l o s t t o b . i c t t r dirccto. Ejemplos: I Xinyc. Itt dijc. I t i n xi l . Mc vt¡.t'. xinycInacltinrikl I)iic Iquc ntt'r'ot'f a tlttit't'o I 2 t w j twarq li ch'ina'al ducrntu cl niñt¡ Twaj fnaqtwarqli ch'ina'al]. Quierolquetluernu cl niñrtl. queindicael tiempoen quesc rcalizaunaacci(rncn rclacitin Tambiónintroduceunacláusula a otra. Ejcmplos: 'wochoch. nink'anjclaksa I-rubujoen mi c'asa nawulakla.jKu Llegu Domingo. I N a q n i n k ' a n - j c l aska ' w o c h o c h l n a w u l a k l a - jK u ('ttttttdt¡lt'ttltujo ur ttri cusu f llegu I)oningltJ. I r i n b ' a t z ' u n kc h i r c l i p a l a w .lugutt t,tt la orillu tlcl mur 2 xirrtcw n ib'. Mt'luslinttt. I n a q x i n b ' a t z ' u n kc h i r c l i p a l a w l x i n t c n w i b ' ('uutrdo jttgLttsctt lu orilfu dal lugo f na lu.slimóf xb'aan nat¡: quc indicacausa.cs dccir.lo quc indicala cláusula lntroduccunacláusuladcpcndicntc prirrcipal es consccr-lcncia dc lo c¡ucindicala cl¿rusula clcpcnclicntc. Fijcnrpkrs: I t- ir I ) c t k i i b ' s u t x w a ' a k I)t'It'tttttt 2 L i x I ) c t t t z ' o k a a c ¡r c l'(l t't¡ntt t¡(n( t ttnió dt¡.s t't't't'.t lr(tntl>t'('. l - i r [ ' c tk i i b ' s u lx w a ' a k . I x b ' a a n n a c lt l z ' o k u a c ¡r c ] l . x ' l ¡ ' u I u n t t t n t i i t ¡/¿r.r' r'¿'r'r'.r f ¡torq trL'lcrtíu lturrtltrcf . I l i w ¿ r xs c h u n l a . Mi ht,rntunt¡ ,st,,,;cnÍó. 2 li wasrtawaak. Mi ht,rmunt¡ sc cun.só- li was xchunla [xb'aan naq xtawaak]. Mi harnunt¡ se .senfó f¡xtrque se t'utr,sóJ Re: quc indicapropósito lntroclucc unacláLrsula Ejemplos: I tinye aawe. Tc lrt digrt' 2 tna b'aanuchik. \'u rrttlrt lrugtr's Tinyc aawc rc itlk'a' chik laab'aarlu Ta lo digo f ¡turu qua .t'o no lr¡ hctgo,sl I A k c h i q b ' i lx k a n a b ' . [,o dcjó cr¡.¡idr¡. I n t r tk ' r r y ci h i k . Ytt nt¡ lt¡ t't'ttdtt.s ( ' h i q b ' i l x k a r t a b 'r c i n k ' a ' c h r k t a a k ' a y i ' l.o tlc.itictlsicltlpara qtlc ya no lo vcndas' 6 tr'ar wi' c l a u s u l ac ¡ u ci n d i c a c l l L r g a rc n d 0 t l t l c s c r c i t l i z l tt l t l i ta c c i i r t t . S u b u r c l i n a c l gqru c i n t r o c l u c cr - u r a I n a k c ' k ' a y i n kx a a b ' t'<'ttdcn:uputo,\ 2 xc'ok laj elq' ( ttI ru r()It I t¡,sl utln tttt'.s I t ] ' a r w r ' n a k c ' k ' a y i n kx a a b ' l x c ' o k a . ic l q ' . Dontla t,anrlan:upulo,\ antrut'ott lt¡.sludn¡ttes' I r r i n k ' a l cl i p i r t r l i t t r ¡ t i tctl n t t t t t l t ' 2 t c ' x y i i b 'l i k a b ' l t't¡nsI rtti t'titt Itt <'tt,stt I b ' a rw i ' t c x y i i b 'l i k a b ' l ]n i n k ' a l el i p i n r [,int¡titt al nrtnlc cn dt¡nlc t't¡n'slt'ttit'tittltt t'tt'stt' 7 wi: tlc cl conlcrriclo cs clccil'. quc irtdicitcollcliciirll. urracl¿rusula introclucc []sult subgrulinatlorcluc principal. la clltLrstrla dc la rcalizaciirn rlancra dc alguna condiciona la cláusulaquc sc introclucc l,i.icmplos: I taaxikinyuwa' Mi pu¡tit .sc t,u u ir. 2 t i n r i ke c r i k ' i r r . Me vr¡| cr¡tt tt,sl<'dt'.s l w i t a a x i ki n y u w a ' 1t,i n x i kc c r i k ' i n [Si ,scvo nti pu¡táJmc r)o.t't'onu'stede,s ink'a'tchalc1. No viatta. i l l k ' a ' t i n sri c . Nt¡ :;e lo ragulurc. l W i i t t k ' a t' c h a l c i¡nl k ' a 't i n s ir c f .\'i rtrt rit,trt'f no.s( lt¡ t't,{ttlttt'tt. t).jcrcicios Subral'eltlssubordinadorcs(luc sc cncut:ntrandentro de las siguientesoraciones: y o o k a tc h i y a a b ' a kn a cx¡ k o h i n . Y o c l l i w a ' u kl i u l l c t k a w u u c ¡ . X y a r r b ' u l i<c h ' i n ¿ r ' ¿l irrl t ' ¿ u r c ' . Xxlor¡'.jrb r n' i r t z ' u ul li c h ' i n ¿ r ' lai lk i r i l l i c l u w a ' c h i n . X l v a ' a kl a j L L r ' r ' ct a a k ' i r a a c ¡ . X t ' u n c ' l ic h ' i n ai x r ¡ a ' anl a qx . j o l k ' o k . X l r r b ' l ir , r ' i nl ci n l ak'lnjcluk. X k o ' o l i c h ' uj o n rl i x l o c ¡ ' o kr c l i w c r . W i t a a k ' ci n k ' a n . j clli.n k a w r c swi i b ' l J ' ¿ rur i ' x i r r k ' i r r r . j c l ¿ a kr i r ' iyno c l t i k ' u n . j c l ulki l v i r u c ¡ i l conrplctelas oraciollcsutilizandocl subordinadorcorrcspondientc. X k ' L r l u nl i a l yookat chi w'ark 'ch x k ' u l u n . jL nr l i q a w a in Xc'r¡rltz' li kok'¿rl X : r c ¡ r ol i : r l 'ok X 'l'w'atisi li aac¡ 'l'inloc¡'o'c¡ c l ri i r r 'l'in k ' a nj c l a c ¡ T a a w i ll i k ' u u l ¿ r ' a l 'f i n k ' a nj c l a c l x s u n rl i i x c ¡ . xc'sihc' raj rtunrirreb'. r l i i k i s i i k x b ' r u r nl i i r c ¡ . w u ' ¿ r Ik l i c l r ' i n a ' a l tirraato.j. n a c lt i n x i kc h i b ' c c k s a ' k ' a y i i l lixyc wc liltyuwa'chin. i n k ' a ' t i x t c nr i b ' . t c ' w a ' a c 1I i 'nviitz'ilt. N i n s a k ' l ti z ' i ' ink'a' tirkanlsilillkarl¿ut. Li c¡una'chirr r l u b ' x h L r l ackh i l o c ¡ ' o pk i x . L i i x c l a ' axl x y c Laj Lu'tra.j naclxoowa'ak. t a a r i kl i r i x a c l i l . Traduzca las siguientes oraciones utilizando los subordinadores correspondientes. - E,l scñor quc estuvo trabajando aquí. ya sc füc' - []sta propiccladqtlc lllo vcndicron cra clcl scñor Pakal' - Mandó la silla porquc rnc la pidieron aycr' - M c c l i j c r o nq u c t c n g o q u c . j u g a rc t l n I l " l ih c r l l l a l l o ' - C'uatldotrlc vio, cclrrió ¿lcllcolltrarll.lc' - . . . 1 v i n o P a r aq u c l o a Y u d á r a m o s . Escriba 6 0racionesutilizando los diferentes subordinadorcs. 5 Subrayelos subordinadorcsen el siguicntcrclato: t - l K O M O N K ' A N . fl l l - A K n a k c ' y u ' a t l ti n k X c h a p n r a n kl i k o r n o nk ' a n j c l a k ,x b ' a a nn a qo x l o q ' , u t c h i x . j L r n i l c bl i' c l a s qi i t z ' i t t b'llr tllt'tlksirllltllk r c . L i ' a ' l c b ' ¡ a ' i r l r u r j t c r¡ a t i k l a a kc h a c ¡n. a c lx c ' w a t r kc h a c l i c l a l l a ' c l a y t l w a " li na'leb'ha'ln: SA'LI K'AN.ll1l. rib' xb'aall N a q c b ' l i q a s c l i i t z ' i rnra k c ' o kc h i k ' a l c k ,n a k c ' r b ' o c ¡ r i b ' c bu' t r r r a a i u nr ra x q ' c t c ¡ ' c t Sa' lik'alck' n a q n a x n a wn a q h a ' a nw u l a l k a b ' e - j t r awj i ' c h i k l i x t e n q ' a n k i lx b ' a a nl i x k o l l o n c b . t akc'xb'aatru l t a k c ' x k ' c l i s u m k u t a n k ,w a ¡ n a q . j L r knu t a na j w i ' a k x r u l i r k ' ¿ r l c r rlri . i t r n ' . i o ' k a l r j u r l a q h c l o n I l a t r l t l t l s i b ' ka h o o l l . w i c h a q , a n a q w ¿ r nr n g k o n a ' i l m a n k t a c h i k , w i w a n x t u t n i n m a ¿ r k ' a x' t t t m i n - i u n a qm a a - i o q ' ct m o o s i b ' q j u r u q ' sa' a w k t a a w i l a i w i ' a n a ' l c b ' h a ' i n , x b ' a a n n a q n t a i l j u nn a ' a w k x j u n c s ,t c t r t t ln a q IJtsa' li k o r n o n i ln a k c ' a w k ,w i i n k ' a ' n a k c ' x y c n a c l i w a j r r o k o n a n l o c tl a , t r a x x o kl i k o k ' x L r l . nakc'xyiib', wa,ak, chi rix li awk, jo'kan ajw'i tcnto naq sa' komonil nake'xtzcka li k'a'rur li tz'i'- sa' r i k ' i n c b ' , l i x i u n k a b ' a l ,r c c h k a b ' a l r. i k ' i r r c b ' l i u l a ' . r i k ' i n c b ' l i k o k ' a l . r i k ' i n c b Sa'li komonil nake'wa'ak,xb'aan naq ha'anjun sahil ch'oolejil' Capítulo OO Reglasde escritura l r l i c l i o m ac n s u l i r r n r ¿crs c r i t as i g u cc i c r t a sn o r m ¿ r d s c p r c s c n t a c i i r nc l u cu n i f o r m a n l a s p a l a b r a s y c x p r c s i o r t c sp l r i l q u c t o c l o sI o s h a b l a n t c st en g a n e I n r i s n l oa c c c s oa l a i n l b n n ¿ r c i i l n .L a s r c g l a s c l cc s c r i t u r r c o n r p r c n d c nc l c s t l cl a d c f i n i c i ( r nc l c l o s s í n l b o l o sp a r a r c p r c s c n t a rk r s s o n i d o s .h a s t ¿ r c u c s t i o n c st t r í s c o r r p l e ' j a sc o n r o l a l i r r r l a c l ec s c r i t u r ad c l a s p a r t c sd c l a s p a l a b r a s d , cpcndicndcl c l c l o s c r i t c r i o sd c d c f l n i c i r i ny / o s i g n i f i c l d o s . S c h a c c ó n R r s i sc n c l p r o b l c m ¿ql u c p r c s c n t a nl a s p u r t í c L r l acsr l c u i l n t o a s i s e c s c r i b c n l i s a d a so s c p a r a d a sd c l a p a l a b r ac ¡ u cr n o d i f i c a n . l r n c s t a s c c c i t i n s c d a t . h n¿ rc ( ) n ( ) c c rl a s r c g l a s d c c s c r i t u r ¿ cr p r c s c a p l i c a r ra l o s s i g u i c r r l c sa s p c c t o s . 'l'arnbióu p o s c s i v o s .p r c p o s i c i o n c sy d i r c c c i o n a l c s . s c a b o r d a r ác l t c n t a d c l a d o b l e p c l s c s i ó nc, l u s o c l c lg u i t i n , d c l s a l t i l l o y c l c l a s r n a y Í r s c u l a s . Los Posesivos l j n s u f o n n ¿ tc s c r i t a s i c t n p r c d c b c n i r l i g a d o s a l s u s t a n t i v oc p t c p o s c c n . N o p u c d c n scpararscdc la palabra principal porquc no son palabrasindcpcndicntcs. La rcgla indica quc los s u s t a n l i v o sn o p o s c í t l o sp r c s c n t a nv a r i ¿ r c i i r an l p o s c c r s c( c a n r b i a nv o c a l , p i c r d c n o a g r c g a nu n a p a r t c ,c t c . ) . L a f i l r r n ad c e s c r i b i r I o s p o s c s i v o sc s l a s i g u i c l r t e : hu inhu aahu xhu q4hu cchtr xihLrhcb' .¡olornc.j mi ¡tu¡tel lLr¡tupt'l .ru ¡ttr¡tcl (dc él) ttue.\lro papel ,str¡ttr¡tcl (de Ud.s.) .tu ¡tu¡tel (de ellos) tt.'i' intz'i' aatz'í' rtz'i' qatz'i' c et z ' i ' xtz'i'cb' i nj o l o m aa.jolom/a x.jolonr qqjolorn cejolorn,r 4jolorncb' mi ccthc:a c:ubezu ,su t'ul¡czu (dc él) nuestru t:ubezu u cul¡ezu (de Lld.s) su t:abezu (de ello.s) kik' nu pct'ro lu parro .\u l)erro (de él) ilu(slr() l)(rro .\u perro (de Ltds.) .\u !)(rr() (de ello.t) inkik'cl aakik'cl xkik'cl qakik'cl cckik'cl xkik'clcb' trlr ,tungre tu sungre .\u sungre (de él) ilue.\lru ,\angre .\'u sungt'e (de Llds.) .\tt sungr( (dc all¡¡.t) G' (chi) l,as Prcposiciones El problcrnaquc sePrescntaes: I t i c r c l cl a v o c a l :c ¡ t t c c l a ('uancltl antcccclc a Ltrtapalabra qtlc llllcla col.l v o c ¿ r ll.a p r c p o s i c i o t p solamcnte ch- y sc unt:n a la palabra quc lcs sigue. E.jemplos: Palabras ctlntractas Forma corrccta dc cscrihirla Palabras Completas ('ltaawoq ('haawtr chi aawoc¡ chi aawu chi ccru chi aawtrb'cl chi ccrtrb'cl chi aawix chi ccrix chccru chaawttb'cl chccrttb'cl chaawix clrccrix u l)t( L'ttlfuttlc dc li I ctl c,t i'ctt I L' d a tt.s c rt.f lcltu jo lc li t IL'Ittrj t t d c t t.sl L'dt',s dclrús dc ti tl t' I t'tt.stl c tt.¡| ctl c.s l.a Doblc Posesión ( ' ( a r r t c sc l c t t s t c p r o b l c ¡ n a( ) c l l l ' l ' c u a n d o s c u t i l i z a n s i l n u l t / u t c a n t c l t tlct l s p o s c s i v t l s/ ( l t t c l t t t r t i lp a l a b r i l c o ¡ s o r r a ¡ t c )y / V ( a n t c s{ c v o c a l ) c o n l u l l i s r n a p a l a b r a . I r l c r r r l r c o l t s i s t cc t t ('- Ilsltl i c t l t r c l y l t r c g r l V c l c o t t p o s c c ¡ l t l s c s i v t /l r ¡ u c i r r i c i ac i l l t v o c a l s c l c ¡toscsivtl ltritrrcro s r - r c c ¿ c c s p c c í f i c a r n c ¡ t c c o l r l a s p r i r r c r a y l c r c c r a p c r s o l r a s s i n g t t l al rrscist t. t p t l r t a l l t c r c c t l t ' t l l t r t ¡ t t c I o s s u s t u n t i v o s c p o s c c l ri l c a c t r c r d oa s u l c t r a i n i c i a l y p a r ac l l o c r i s t c n c l t l s . i t t c g ot sl c p t l s c c t l o r c s . r u n o/ ( ' y o t r o / V . ll.icmplos: Sustantivodoblc Poseído l n - v vU u c l in-w ixinr in-w c r-¡ ocltoch x-I uucl Dtt (ot't( tttit¡¡tti: ntit¡ t l lI ( ' ( 1 . \ u .\tt ('ot'l( corrccta Posesión wLilrcl r,vixill wc nil ( ot'l(' ¡ocltoch Iuucl lll I ( (1.\'(l tttinttti: ntít¡ . \ ' u( ' o t ' l ( ' l 1 l l 9 s c - j c n t p l o sr l c l a p r i r n c n rc o l u n l r r ¿¡ rr t r c i l cn o l l t r s cr l t l c l t r s¡ ' r l r l l t b l ' icrsst ¿ i lcl l t l b l c l l l c l l t c p o s c í d a s p o r q u c c s t ¿ t nl l a r c ¿ r c l a sl,a s p r i u r c r a s .c o n c l t l l a r c a t l t t ri n - ( i t l t l c s t l c l c t r l i l r i c i a l c o l t s o n a l t t c y) c o n w - ( a n t c sc l c l c t r a i n i c i a l \ , o c ¿ l l ) s i n t t ¡ l t l t t l c a l l t c l l licg:t t l t l l l l c l l t cs t t c c ( l cc ( ) l l l ¿ l s c l g sr r l t i r ¡ a sc 1 ¡ cc s t h ¡ ¡ ' l g s c i r l aps9 r c l n t a r c i t c l orr- ( i t r t t c sc l c c o l l s t l t l ¿ t l t 1 c ) \ ' r(-l t t l t c st l c V t l c a l ) l t l a v c z . L a s p a l a b r a sp r i n c i p u l c ss o n u u ( 1 .i r i m , c . p o r l o c l u cc l ¡ r t l s c c c l o t - t l c bs cc l - [ t l t i c a l l l c l t trcv o r - y a q u c c t l ] p i c z i t nc t l l l I t l c a l . c sr i b ( l r r ' , r ) vo o b ' ( t i t t t t ¡ \ L : s t cn t i s m o p r o b l c n t as c c n c u c l l t f l c o n l o s n ú t t t t c r ocsl t r c l i l r ¿ t l o ( ( l c t ' t ' t ' t ' r t ) v x r o ' t l t t i r t t t t \ .P o r s c r l l t st ' l l i c c s a l c o n v c r t i r l o sa o r c l i n a l c s .R c g u l a n n c n t cs c c l i c cr r o r - o x y , o ' r c s ¡ t c c t i . , , a r r r c l t t cs,c d c t r c t r t i l i z a l s o l a r n c t t t cc l p t l s c c t l o rr . l - l t l i l l ' l l l l tc o r r c c t ¿cl s r o x (l t't't'<' t'tt ) y ron (t1rri ttI tt). La Partícula aj S c u t i l i z ¿Pt l u ' l indicar gcntilicios(¡rroccdcncia) y profcsioncs u ollcios. Su cscritura cs t i g u a l c n c a d a c a s o . S c cscribescparada palabra. de la Ejemplos: Ccntilicios Prof'esiones u oficios al K'ichc' qtrit'ltt'lcn.sc 4l K o b ' a n dJ Watcrnaal al ('hanrcclk I !¡J l l a b ' i n a ct¡httttt,t'r¡ gurtlL'ntulla<'t¡ ¿ gs i ' i n c l ¿¡iiloncl dJq'c i¡ b'anoncl q1pcch'oncl t'hunclt¡ut'ño rubinu laro latiudc¡t' t'ut'ttttdcrt¡ utlint¡ dotlor curpinfero El Usodel Guión (-) l r l g u i i r n s c t r t i l i z ap a r a s c p a r a r - I e t r aqsL l cn o d c b c n p r o n u r r c i a r s c - j u n t assi,n o s c p a r a d a s . I ' . s l cc ¿ t s os c r l ¿ rc o n l a s l c { r a ss i n r p l e st , c h , t z , r ¡ , k , c l u c c u a n d o i n c l u y c t r c l s a l t i l l o t i c n c l c na c t r t l f L l t d i r s cc o n l a s g l o t a l i z a c l a ts' , c h ' , t r . ' , g ' , k ' . P a r ac v i t a r e s t ac o n f L s i ( l nc n t r e l a s l n l s t ' n a s c s t t c c c s i t r i ot r t i l i z ¿ rcr l g u i t i n p a f a s c p l r r a r -Ies ¿ r l t i l l oc o n l o u n ¿ rl c t r a a p a r t cd c l a c ¡ r . rlcc a n t c c c d c . E.lemplos: F l s c r i t ur a incorrecta Iiscritura c0rrccta tatrnc1 t¿tlltlnaq t - a t rn c ¡ t-aaliuac¡ sc ltuñttt'ti hublurú L l t s t l c r l l l i sc o l l s o n u n t c ss i r n p l c sn o r c q u i c r c n c l u s o d c l g u i t i n , p o r q u c n o p r c s c n t a nc l l t ' t i s l t - tpt lr o b l c n t ac ¡ u cI a s a n t c r i o r c s ,y a q u c n o r c p r c s c n t a ns o n i d o sg l o t a l i z a b l c s . E.jemplos: Nin'aalinak ox'ox hohlts dc lt'a.tcn lt'(,\ El Saltillo('): I Es una letra que representael sonidoque se produce al cerrar la glotis.Estc se encucntrarcgularnrentcdcspuésdc una vocal. Ejcmplos: KI ki ll¿l L)x'0x tlttlt'c ¡tiadru de nu¡lct uguu ¿tc tre.s cn Íre"t 2 En combinacióncon las siguientesletras b" ch" tZ"t" q" k'representa sonidos glotalizados. Ejemplos: h'ac1 httc'st¡ ch'all slttt<'tt lz'i' t'ot' P(t'ro t ttt'ttt t¡lk't¡ttcltu q-ooq t ltilttt tt.t'ttlt' k'anti' t'ttlchru Usode Mayúsculas S u l i r ¡ c i ( l n c s i n d i c a r c l i n i c i o c l ca l g ú r nc s c r i l oo r c s a l t a rl o s t t o t t t b r c s¡ - r r t l p i t l s[.. i t sl c t r a s m a y ú r s c u l assc u t i l i z a r á nc n l t t s s i g t t i c n t c sc a s o s . I Al iniciar un cscrito: l a n x l o c ¡ ' a lu l w a l t a i w i ' x r ' v a n k i l i t l . [ . i i x i n l i w a l l o c l ' x b ' a a nl t i l c w 2 D e s p u é sd e p u n t o : l r tw ¿ l na . j w i ' r w a r t k i l a l . A ' a r t . i u l r c l i kl i c ¡ a w a [ . i i x i r n j w a l l o c ¡ ' r b ' l a r r n a c lw Í u t x l o c ¡ ' a L r u tl l a a k ' a ' x - l a l b ' a rl u . r i k ' i n a ' a n n a y i b ' a r n a nk ' a j . p o q q ' c l n , t t c ¡ ' t t cl tl t ' a t r t b ' t t lu. c 1 ' t t sr ta c l c h i i i c ¡ , ¡ c 1 ' ¡ r ro x i b ' c h i q b ' i l n a y i b ' a n r a rar . j r v i ' l z ' u ' t l i . x c p , o t r ' c t r ,p i r l t t t t p o c h x t t l ' t t t r t t l t l t i t t t tl l t ch taarna.jclo'1 1 i x k ' a t c ¡c ¡ a t z a k a h c l t t i . I A l i n i c i o d c t í t u l o s o d c l a s p a l a h r a sq u c l o c o m p o n c n : PoopIIr-r ( ' h i l a n rI ] ' a l i u r t I{ab'inal 4 Al inicio dc nombrcsdc personas: Irkik' lxrlukanc []'¿tl¿ulr Il'cx Ltt' 5 lrkcrl Saclkab' Pct I ) o o ¡(r[ ) o P ) Kuk (KLrl<) Il'ltz' (ll¡tz) S i s( S i s ) A l i n i c i od c t o p ó n i m o s : !xirrchc' Xukancb' C'hanril @ Max Xiwall ('lrtlxlrhil Al inicio de apellidtts: K ' L r( ( ' t r ) ('h'o (C'ho) 6 I'cpcw Rarchc' Ku' Yarkc'i 7 Al inicio de nombresdc díasv mcscsdel calendariomava. Días ll'atz' U'c Ajrnaak N o ' oj Ti.jar Kaw'uq A.¡puub' Ai l__lix 'l-z'rk in Kcme Kc.i Q'anil 'l'o.i Imox lq' Aq'ab'al K'at K'an Tz.'i' Meses I'oop -['zcli ('h'cn M¿rk K'ayab' u Siip Yaxk'lin Sak Muwult Waycb' Kaclchikcl Q'cqchi' ('huj lva.i Q'anjob'ul I)oclonrarl Akltcko l'cko 'l.z'ulujiil I'or¡onrclri' Awakatcko l'opti' ljspantcko Al inicio dc reli'rcllcias divinas: 'l'ac¡'a l'zuLrl Qlrrva'Sirc¡'c Qunu' l)o | ¡\l principio dc nornbrcs dc divinidadcs sagradas ! z ' r r r ¡ oI l ' i t o l dlonrK'alo.jonr C ' h o r ¿( 'rh ' o c h ' I Sootz' Mool Kcej l)ax A l i n i c i od c n o m b r c sd c l o s i d i o m a sM a v a s : K'rchc' M¿rnr I Woo Xrrrrl Yax K'ank'in KLrnlk'u Flnrtolttllrcsde ficstassegúncl calcndarioNlava: $lc¡rar¡ib' Il'atz' Il'clccb'lJ'atz' Orlajult¡' Yukatcko Mopan ('h'orti' lxil SakapLrltcko ":i 1i . l .:'n¡ q t]niversidad RafaelLandívar -l'r-urlicit ilr.lt'sLrit¡ cn (i'.iutcm¡lrr
Puede agregar este documento a su colección de estudio (s)
Iniciar sesión Disponible sólo para usuarios autorizadosPuede agregar este documento a su lista guardada
Iniciar sesión Disponible sólo para usuarios autorizados(Para quejas, use otra forma )